Benatuw, Mêster Chyps

JAMES HILTON

Kernowek © 2025 Ian Jackson

Yma Gerva awoles

Chaptra 1

Pàn vy avauncys pell in bledhydnyow (adar clâv, heb mar), traweythyow ty a vëdh hunek, ha’n ourys ow passya, dell hevel, kepar ha gwarthek syger eus ow tremena dres tirwedh. Indelma y feu bêwnans Chyps, pàn esa Termyn Kydnyaf ow mos dh’y dhyweth ha golow an jëdh ow cot’he, bys mayth o tewl lowr, in gwir, rag anowy an gass kyns Bualgorn. Drefen y fedha Chyps, par ha neb capten a’n mor, whath ow musura an eur herwyth sînys an dedhyow coth, ha prag na? abàn esa va tregys orth Mêstres Wickett, ogas glân dhe’n scol, in tenewen aral an strêt. Nans o deg bledhen hag ev tregys worteweth ena, warlergh y omdednans dhyworth soodh an Pendescador; pùpprës y fydna ev, ha perhednes an chy ganso, attendya euryow Brookfield meur moy ès clock Greenwich. “Mêstres Wickett,” a somona Chyps, in lev sqwychus, uhel y don, ow mentêna whath myns brâs a jolyfta, “a yllyth martesen kerhes dhybm cùppa tê kyns Prep?”

Pàn vy avauncys pell in bledhydnyow, plesont yw esedha ryb an tan hag eva cùppa tê ha golsowes clogh an scol ow seny Kydnyow, Bualgorn, Prep, ha Coverfu. Y fedha Chyps pùb dëdh ow troyllya an clock warlergh an dewetha senyans-ma; ena ev a worra an scoos gwyver orth an tan, degea an gass, ha don novel helerhy dhe’n gwely. Bohes venowgh y redya dres udn folen kyns ès cùsk dhe dhos scav ha cosel, moy haval dhe gevrînyas a wra tydnhe y bercepcyon ev, ages entryng a jaunj dhe vÿs aral. Rag hunrosow a lenwy y dhedhyow ha’y nosow dhe’n keth gradh.

Ev o avauncys pell in bledhydnyow (adar clâv, heb mar); in gwiryoneth, dell vedha Doctour Merivale ow leverel, nyns esa dhodho anyêhes vëth. “Ow den ker, ty yw sawa agesof vy,” a levery Merivale, ow lemyga gwedren a sherys pàn vysytya pùb pymthegves nos adre dro. “Ty a dremenas in hans dhe’n oos may codha pobel in clevejow uthyk; ty yw onen a’n dus fusyk a vëdh marow naturek yn tien. Mara fydnys merwel defry! Ty yw cothwas mar varthusy, ma na yllyn dargana.” Mès pàn wre Chyps anwesy pò pàn esa gwynsow a’n ÿst owth uja dre bow an Kersegy, y fedha Merivale ow côwsel pryva orth Mêstres Wickett i’n kenseth in udn whystra: “Res yw y jerya, a wosta? Y vrèst … ha’y golon a vydn gorweytha. Nyns yw grêvons arbednyk – marnas anno domini, awot any moyha mortal, wàr an dyweth …”

Anno domini … eâ, re’m fay. Genys in 1848 ha gorrys dhe’n Dysqwedhyans Brâs avell flogh nowyth ow kerdhes … tus abyl dhe vôstya a dra mar bell, nyns esa lies onen ow pêwa. Gans hedna, Chyps a berthy cov kefrës a Brookfield pàn o Wetherby pendescador. Barthusek veu hedna. I’n dedhyow-na yth o Wetherby den coth – 1870 – êsy dhe remembra dre rêson an Gwerryans Frynk-Prùssyan. Chyps a wrug ombrofya rag soodh in Brookfield wosa udn vledhen in Melbury, nag o dâ ganso, abàn veuva tauntys lower torn i’n tyller-na. Saw Brookfield o pòr dhâ ganso, dhia’n very dallath ogasty. Ev a remembras dëdh y kensa keswel – Gortheren howlek, ha’n air leun a smyllyng flourys ha’n plyck-plock a grycket wàr an gwel. Yth esa Brookfield ow qwary warbydn Barnhurst, hag onen a’n vebyon a Barnhurst, meppyk tùch tew, a bonyas cans spladn. Astranj fatl’o pëth a’n par-ma gortys mar gler i’n cov. Wetherby y honen o tasek teg ha cortes; res o ev dhe vos clâv solabrës, an den truan, rag ev a veu marow in degolyow an hâv, kyns ès Chyps dhe dhallath y kensa Termyn. Saw omvetya ha talkya warbarth a wrussons y dhe’n lyha. Y fedha Chyps ow predery liesgweyth, pàn esa a’y eseth ryb tan chy Mêstres Wickett: lyckly lowr nyns eus ken den vëth i’n bÿs a’n jeves remembrans bew a Wetherby coth … Bew, eâ; yth o pyctour menowgh in y vrës, an jëdh-na a hâv, ha’n howl ow qwana der an doust in studhva Wetherby. “Why yw den yonk, Mêster Chipping, ha Brookfield yw fùndyans coth. Dre vrâs yma yowynkes ha henys ow kesudnya yn tâ. Mar reth agas dywysycter dhe Brookfield, y fëdh Brookfield ow ry neppÿth in attal. Ha na sùffrowgh nagonen dhe wil prattys warnowgh. Dell … èr … glôwys, dyskybleth nyns o gàs creffa vertu in Melbury?”

“Wèl, nag o, pàr hap, a syra.”

“Ny vern; why yw cowl-yonk; dre vrâs yth yw mater a experyens. Y fëdh dhywgh ken chauns obma. Kemerowgh cowntnans ferv i’n kensa dëdh, ot oll an kevrîn.”

Martesen. Ev a berthy cov a’n kensa prevyans uthyk a venystra Prep; howlsedhas a vis Gwydngala nans o hanter-cansvledhen; Hel Brâs leun a varbaryans yagh aga crefter, parys dhe lebmel warnodho avell pray alowadow. Y yowynkes, fresk y fâss, uhel y wùdhùgen, ha’y varv scovarn (fassyons coynt a’s teva i’n dedhyow-na), in peryl pymp cans smat heb conscyans, mayth o piga descadoryon nowyth creft fin dhedha, sport bewek, ha tradycyon teg. Gwesyon onest, onen hag onen, saw – avell rascayl – only dybyta hag aflythys. Y feu taw sodyn pàn esedhas ev orth y dhesk wàr an arethva arâg; asper y semlant rag cudha an fienasow esa aberveth; y feu an clock hir adrëv dhodho, ha’n odours a veu ink ha vernys; an dewetha dewydnow, mar rudh avell goos, ow ledry dhe’n leur dre fenestry a weder lyw. Y whrug nebonen gasa gorher desk dhe godha – uskys! res o sowthanas pùb huny; res o showya na vëdh ganso flows vëth. “Ty ena i’n pympes rew – ty ha’th vlew rudh – py hanow?” – “Colley, syra.” – “Wèl, Colley, scrif cans lînen.” Ny veu trobel vëth wosa hedna. Ev a wainyas y kensa fyt.

Ha lies bledhen a’y wosa, pàn o Colley henavak dhe’n Cyta Loundres ha barnet ha tysk taclow erel, ev a worras y vab (rudh y vlew yn kehaval) dhe Brookfield, hag y fedha Chyps ow leverel: “Colley, dha das o an kensa scolor a wrug avy pùnyshya pàn dheuth vy obma nans yw pymp bledhen warn ugans. Ev a’n dendylas i’n prës-na, ha ty orth y dhendyl i’n eur-ma.” Assa veu aga wharth warbarth, hag assa wharthas Syr Richard pàn wrug y vab screfa an whedhel i’n nessa lyther Sul!

Dres hedna, warlergh lies bledhen moy, y feu ges gwell vëth. Rag ken Colley a dheuth nowyth i’n scol – mab dhe’n Colley-na o mab dhe’n kensa Colley. Hag y fedha Chyps ow leverel, ow poyntya y gomplansow gans an emf-èm bian o lebmyn ûsadow ganso: “Colley, ty yw – emf – ensampyl bryntyn in – emf – tradycyon erytys. Yth esof ow perthy cov a’th sîra wydn – emf – bythqweth ny wor convedhes an Ablatyf Absolût. Gwas gocky o dha sîra wydn. Ha’th tas kefrës – emf – th’esof ow perthy cov anodho ev – esedhys orth an desk pell-na ryb an fos – ev ny veu meur gwell naneyl. Saw dell gresaf – ow Colley ker – ty yw – emf – an moyha fol intredhans oll!” Ha wharth pùbonen owth uja.

Ges brâs o indelma mos yn coth – mès ges trist, inwedh, neb fordh. Ha pàn esa Chyps a’y eseth ryb y dan, ha’n awellow a gydnyaf ow crehylly an fenestry, an todnow a hûmour hag a dristans a scubya dresto yn pòr venowgh, bys may codha dagrow, ha Mêstres Wickett, devedhys gans y gùppa tê, ny wodhya mars esa va ow wherthyn nag owth ola. Na ny wodhya Chyps y honen.

Chaptra 2

Dres an strêt adhelergh dhe scons a elow auncyent y kefyr Brookfield, rudhloos in dadn hy mantel kydnyaf a winwedhen Vyrjynya. Parcel a dreven a’n êtegves cansvledhen ha plain pedrak in hy cres, hag yth esa lies erow a welyow sport adrëv dhedhy; kyns dos dhe’n bendra vian ha serhak, ha’n dhe’n tirwel ôpyn a gersegow. Brookfield, dell leverys Wetherby pell alebma, o fùndyans coth; y feu establyshys pàn o Elyzabeth rainys, avell scol gramer, ha gwell mar pe hy fortyn yth alsa bos gerys maga brâs avell Harrow. Hy fortyn, bytegyns, ny veu pòr dhâ; y fedha an scol ow mos in bàn hag arta dhe’n dor, ow slackya neb eyl treveth ogas ha dysapperyans, hag ow shînya neb tro aral ogas ha ger sompêr. In onen a’n pryjyow a’n secùnd sort, pàn o an kensa Jory rainys, y feu dasterevys an chif-serneth hag istynansow brâs a veu addys. Wosa hedna, warlergh an Gwerryans warbydn Napoleon ha bys in dedhyow cres an oos Vyctôryan, yth esa an scol ow tyfygya unweyth arta, kefrës in nùmbers hag in hanow. Wetherby a dheuth in 1840, ha fortyn an scol nebes restoryes; saw hy nowetha istory bythqweth ny dhros an scol dhe’n kensa renk. Hy o, byttele, scol dhâ a’n nessa renk. Scodhys o hy gans nyver stordy a’n teyluyow nôtabyl; yth esa ow provia samplys teg a’n dus a wrella istory a’gan dedhyow ny – jùjys, Esely an Seneth, menystroryon colônyal, lower arlùth hag epscop. Bytegyns, hy threvas dre vrâs o marchons, ascorysy gweythva, ha tus a’n galwansow, gans stywyans larj a sqwieryon a’n pow hag a brontyryon. Hy o scol a’n ehen a ylly traweythyow, mara’s teva mencyon dre jauns, gwil dhe snobydnow confessya dell wrussons y, lycklod nag o bian, clôwes anedhy kyns.

Na ve hy udn scol wàr neb cor a’n ehen-ma, scant ny vensa hy degemeres Chyps. Rag yth o Chyps in pùb styr, socyal py academyk, mar onest, heb qwalyta moy bryght, avell Brookfield hy honen.

Orth an dallath ny wrug ev convedhes hebma ma’s yn lent. Nyns o va den bôstus pò gothys, mès ev o, pàn esa va in y ugansow avarr, mar uhelwhansek avell an brâssa radn a’n dus yonk kebmys aga bloodh. Y hunros o bos pendescador wàr an dyweth, pò dhe’n lyha descador uhel y grê in scol a renk adhevîs; saw nebes ha nebes, wosa lies prov, lies meth, ev a wrug convedhes y fowt a gomposter. An gradh a gemeras ev i’n ûnyversyta, rag ensampyl, nyns o pòr dhâ, ha’y allos surhe dyskybleth, kynth o dâ lowr, prest gwell, nyns o diogel pùpprës ha pùb plit. Nyns esa dhodho mona pryva na teylu meur y roweth. I’n bledhen 1880, pò adre dro, ev a dhalathas ùnderstondya na’n jeva ma’s chauns very bian a welhe y stât dre brevy ken scol; saw i’n termyn-na kefrës yth esa possybylta remainya i’n keth tyller ow tallath lenwel plâss a gonfort in y brederow. Dêwgans bloodh, ev o plynsys fast ha lowen lowr. Hanter-cans bloodh, ev a’n jeva experyens moy ès den vëth aral a’n dhescadoryon. Try ugans bloodh, yth o Brookfield personegys ino ev, pàn dheuth pendescador nowyth yonk; Chyps o an ôstyas onorys in pùb kydnyow a’n Scoloryon Kyns, an gort appêl rag pùb mater ow tùchya istory Brookfield ha’y hengovyon. Hag i’n bledhen 1913, pàn veuva pymp bloodh ha try ugans, ev a wrug omdedna, recêva checken ha bord screfa ha clock, ha mos dres an strêt rag trega gans Mêstres Wickett. Resegva wordhy, degës yn wordhy; tergweyth hùrâ rag Chyps brav, y oll a grias, i’n kydnyow tervus-na orth dyweth an Termyn.

Tergweyth hùra, yn tefry; saw yth esa neb tra moy ow cortos, neb epylog heb y wetyas, neb encôr gwaries wàr blain trajyk.

Chaptra 3

Rom bian, mès brâs y gonfort, leun a howl, o settys dhodho gans Mêstres Wickett wor’gobren. An chy y honen o heb tecter vëth, onen bobaunsus; saw nyns esa cudyn vëth; an chy o ogas dhe’n scol, hag ot an dra a bris. Rag dâ o gans Chyps, mar pe an gewar clor lowr, rôsya dohajëdh bys i’n gwelyow sport ha meras orth an gwariow. Dâ o ganso minwherthyn ha keschaunjya nebes geryow gans an vebyon pàn wrêns y tùchya cappa dhodho. Ev a waitya yn arbednyk may halla metya gans oll an vebyon nowyth ha’ga gelwel dhe vysyt prës tê i’ga kensa Termyn. Pùpprës yth erhy tesen know Frynk, ha whegrew gwydnrudh warnedhy, dhyworth Reddaway’s, i’n bendra, hag i’n Termyn a’n gwâv yth esa inwedh crampeth tellek – crugel anedha dhyrag an tan, sûbys in amanyn, mayth esa an grampethen wàr woles a’y groweth in lagyn bas. Y ôstysy a vedha dydhanys, ow meras fatell wre va gwil tê – fatell wre kemysky lower loas gans preder, in mes a lies kysten dyvers. Hag ev a wre govyn orth an vebyon pleth esens y tregys tre, hag intra aga theylu ha Brookfield pana golm. Ev a whythra glew aga flâtyow nefra na vêns gwag, ha pymp eur adermyn, warlergh udn our dhe vos passys, ev a wre tôwlel golok got wàr an clock ha leverel: “Wèl – emf – ass o plesont – emf – metya genowgh indelma – drog yw genef – emf – na yllowgh tarya …” Hag ev a wre minwherthyn ha shakya dêwla gansa in portal an chy, hag y fedhens ow ponya dres an strêt dhe’n scol gans arvreusow. “Cothwas wordhy yw Chyps. Ow ry tê fest dâ, heb dowt, ha sur os certan peur fëdh an voyd-alebma …”

Kefrës y fedha Chyps owth arvrusy – in cows orth Mêstres Wickett, pàn entras hy dh’y rom rag kempedna remenant an kyffewy dhe ves. “Prës meur – emf – dhe les, a Vêstres Wickett. “Branksome yonk a dherivys – emf – tell o y ôwnter ugh-hùmbrynkyas Collingwood – an Collingwood neb o scolor obma i’n vledhen – emf – màn-dew, dhe’m cov. Re’m pât, yma cov cler dhybm a Collingwood. Me a wrug y stewany – emf – abàn veuva cramblys bys in to an omassayva awartha – rag dascafos pel in mes a’n launder. Y halsa – emf – terry y godna, gocky oll. Eus cov dhis anodho, Mêstres Wickett? Res yw ev dhe vos obma i’n dedhyow jy.”

Yth o Mêstres Wickett, kyns ès hy dhe gruny erbysyon, lêdyores an golghty i’n scol.

“Eâ, ajanys o va dhèm, sera. Th’o va taunt dhèm, dre vrâs. Saw bysca nag era geryow anwheg tredh ny. Only taunt. Heb drog vëth o va. Heb drog pùb termyn ew an kynda-na, sera. Gwainya’n medal, a na rug e?”

“Gwrug. D.S.O.”

“Eus whans dhe why whath, sera?”

“Tra vëth i’n tor’-ma – emf – kyns eur chapel. Ev a veu ledhys – in Ejyp, dhe’m cov … Eâ – emf – ty a yll dry ow soper i’n eur-na.”

“Dh’agas servys, sera.”

Bêwnans plesont, hebask, in chy Mêstres Wickett. Nyns esa dhodho awhêr vëth; y bencyon o lowr, ha nebes mona erbysys dres hedna. Mona lowr rag pùptra oll a ylly bos otham anodho. Mebyl y rom o sempel warlergh breus a dhescador; nebes estyll a lyfryow, nebes pêwas sport; clavel leun a gartednow dedhyow sêson ha skeusednow sînys a vebyon hag a dus tevys; leurlen Tùrky, meur trettyes; chairys medhel brâs; pyctours wàr an fos a’n Acropolys hag a’n Forùm. Namnag o pùptra kemerys in mes a’y rom kyns, esa dhodho pàn o va mêster Chy Scol. An lyfryow o Latyn ha Grêca, brâssa radn, rag y fowns testen y dhyscans; yth esa sêsnans, bytegyns, a lien hag istory. Yth esa kefrës estyllen awoles ha grahel warnedhy a novellys helerhy, isel aga fris. Pòr dhâ o an re-ma gans Chyps. Traweythyow ev a gemeras Vyrjyl pò Xenofôn ha redya nebes mynysow, saw a verr speyss ev a dhewhely bys in Doctour Thorndyke pò Arolegyth French. Nyns o ev, in despît dh’y lies bledhen a dhyscans dywysyk, scolheygus down i’n classygyon; in gwir, ev a gonsydra Latyn ha Grêca meur moy avell tavosow marow, may codha dhe Sowson jentyl godhvos nebes devynes, ages dell êns y côwsys kyns gans pobel yn few. Dâ o ganso an artyclys cot-na in The Times, screfys gans an golegyth, a ûsya lavarednow Latyn a wodhya ev convedhes; bos onen in mesk an nùmber lehës a’n bobel abyl dhe ùnderstondya taclow a’n par-na, yth o hebma sort a frankmasonieth kevrîn ha druth dh’y vreus; ow representya, dell hevelly dhodho, onen a’n chif-poyntys a brow o dhe gafos i’n dyscans classyk.

Otta va dhana, tregys in chy Mêstres Wickett, ha qwiet y blesour: redya, talkya, remembra; den coth, gwydn y vlew, na scant yth o mol, ha whath bewek awos y henys; y fedha owth eva tê, ow wolcùbma vysytyoryon, owth êwna provyon a’n nessa dyllans a Kevarwedhyador Brookfield yn fysy, ow screfa y lytherow traweythys in gis tanow, kefnysek pùb lytheren, mès lenus êsy. Ev a elwy descadoryon nowyth dhe brës tê, kefrës ha’n vebyon nowyth. Y feu dew anodhans i’n Termyn Kydnyaf-na, hag onen owth arvrusy, kettel esens y ow tepartya wosa an vysyt: “Teythy crev i’n cothwas-ma, a nyns eus? Oll y froth pàn wre kemysky an tê – bacheler tîpek ywa, mara peu bacheler bythqweth.”

Saw hedna nyns o gwir wàr neb cor; rag nag o Chyps bacheler màn. Demedhy a wrug ev; kynth o mar bell i’n bledhydnyow passys, nag esa descador vëth in Brookfield ow perthy cov a’y wreg.

Chaptra 4

Y teuth dhodho, môvys gans tomder an tan ha sawor wheg an tê, mil remembrans nedhys a’n dedhyow coth. Gwaynten – gwaynten an vledhen 1896. Ev o eth bloodh ha dêwgans – oos mayth usy an den ow trailya lies devos y fara wor’tu ha parhuster. Ev o nowyth appoyntys dhe soodh mêster chy; yth esa hebma ha’y whel i’n classys Latyn ha Grêca ow formya ragtho cornel dobm a vêwnans bysy. In degolyow an hâv ev êth dhe Randir an Lydnow gans Rowden, o cowethyas; y a gerdhy wàr an brynyow dres seythen, erna veu res dhe Rowden dybarth desempys rag negys teylu. Yth esa Chyps tregys in Wasdale Head, ow kemeres ôstyans in chy bian tiak. Udn jorna, pàn gerdhy ev dres Great Gable, ev a verkyas moren ow qwevya yn frobmys wàr legh peryllys hy semlant. Ow soposya hy bos in ancombrynsy ev a wrug fystena tro ha’n tyller, mès in y hast ev a drebuchyas ha drog-dedna y ufern. Hag in gwiryoneth ny’s teva ancombrynsy vëth, only ow sîna dhe gowethes esa in iselha plâss wàr an meneth; hy o menedhores pòr dhâ – gwell ès Chyps, o y honen dâ lowr. Indelma ev a veu den selwys, adar den rescous; ha scant ny’n plêsya na’n eyl part na’y gela. Drefen bohes ewl a’n jeva rag benenes, dell leversa ev; bythqweth ny ylly omjersya wortans; ha’n ankenedhel dygnas-na, lebmyn gerys brâs i’n kelhow fassyonus, Benyn Nowyth an nawdegow, a gorra euth warnodho. Ev o den qwiet y omdhon, hag yth hevelly dhodho bos an bÿs gwelys avês dhe’n harber Brookfield o leun a nowedhyans dyflas; y kefyr neb den cries Bernard Shaw, hag opynyons an pollat-ma o pòr astranj ha moyha keredhadow; y kefyr Ibsen, inwedh, ha’y dhrâma troplus; hag y kefyr an fassyon fol nowyth a dhywrosa, o practycyes gans benenes kefrës ha tus. Ny ylly Chyps comendya oll an nowethsys modern-ma ha’n franketh. Andyblans y tyby ev fatell o benenes cuv, mara pe gorrys in geryow, persons gwadn, ownek, ha bludh; ha fatell esa tus cuv ow mydnas dêlya gansa dre jentylsys cortes mès nebes abell. Nyns esa va, ytho, ow qwetyas metya gans benyn vëth wàr Great Gable; saw abàn dheuth warbydn onen a reqwîrya, dell hevelly, gweres gouryl, yth o uthyk dhe voy pàn wrug hy trailya an tâblys orto, dre wil gweres dhodho ev. Ha hedna hy a wrug in gwir. Dhedhy hy, ha dhe’n gowethes, yth o res porrês. Scant ny ylly ev kerdhes stap, ha’y dhry ev der an trûlergh serth bys in Wasdale wàr nans, yth o lavur cales.

Hy hanow o Katherine Bridges; hy o pymp bloodh warn ugans – yonk lowr rag vos myrgh dhe Chyps. Yth esa dhedhy lagasow luhes blou ha bohow brith ha blew lyw cala ha leven. Yth esa hy tregys in chy tiak in ketelma, owth havy gans cowethes, hag awos hy dh’y omsensy hy honen cablus a dhroglabm Chyps, hy ûsadow o dywrosa ryb an lydn dhe’n chy mayth esa an den cosel, cres y oos, sad y semlant a’y wroweth in powes. Indelha kyns oll yth esa hy argraf anodho. Hag ev, rag hy dhe dhywrosa ha rag na gemery own pàn vysytya den o y honen oll in parleth chy tiak, yth esa va owth omwovyn yn andyblans ple ma’n bÿs ow mos. Awos y woly yth esa ev owth hangya wàr hy mercy, ha scon y feu cler pygebmys otham a vedha dhodho a’n mercy-ma. Hy o descadores pryva, heb soodh, ha bohes hy erbysyon; yth esa hy ow redya Ibsen gans meur estêmyans; yth esa hy ow cresy y codha dhe venenes bos amyttyes dhe’n Ûnyversytas; kefrës ow cresy y codha dhedha cafos gwir vôtyans. In polytygieth hy o radycal, inclynyes dhe opynyons Bernard Shaw ha William Morris. Ow tyscarga oll hy tybyans ha’y opynyons y fedha hy i’n euryow dohajëdh-na a hâv in Wasdale Head; hag ev, rag nag o pòr helavar, ny wrug ev predery orth an dallath bos otham contradia. An gowethes êth in kerdh, ha hy ow remainya; pandra yllysta gwil orth person a’n par-ma? – a bredery Chyps. Yn fenowgh y fedha ow cloppya gans lorhow in trûlergh esa owth hùmbrank dhe’n eglos vunys; y kefyr mynk men ryb an fos, hag yth o confort esedha warnedhy, ha’y fâss tro ha golow an howl ha rielder glas-velen an Gable, ha golsowes orth clappyans a – wèl eâ, dhe Chyps yth o res alowa – a voren fest teg.

Gans kepar benyn bythqweth ny wrug ev metya kyns. Pùb eur oll ev a bredery, kyns, fatell wre an kynda modern, an ‘venyn nowyth’-ma, y belhe; hag otta hy, ow qwil may fe màl brâs ganso cafos kensa golok a’y dywros sawder ow fysky marthys qwyck wàr an fordh ryb an lydn. Ha hy kefrës, bythqweth ny wrug hy metya kyns gans kepar den. Pùb eur oll hy a bredery, kyns, fatell o tus cres aga oos, esa ow redya The Times heb comendya gîsyow nowyth, pobel uthyk sqwîthus in kenyver kescows; mès otta va, ow sensy hy bern ha’y attendyans meur moy ès tus yonk a’y oos hy honen. Yth esa ev ow plegya dhedhy, dhia’n dallath, awos bos mar gales aswon oll y breder, awos bos manerow medhel ha qwiet dhodho, awos bos y opynyons ow tos in mes a’n seythdegow hag a’n êthdegow ùnpossybyl-na, inwedh a vledhydnyow moy avarr vëth – opynyons, bytegyns, hag o cowl-wiryon defry; hag awos – awos bos y lagasow lyw know coll hag ev wheg oll pàn vinwhartha. “Heb mar, my a’th cry Chyps kefrës,” yn medh hy, pàn wodhva bos hebma y les’hanow i’n scol.

Kyn pedn udn seythen y a godhas in kerensa dres aga fedn ha’ga scovornow; kyns ès Chyps dhe gerdhes arta heb lorgh, yth esens y owth omsensy ambosys; hag y a wrug demedhy in Loundres udn seythen kyns dallath an Termyn Kydnyaf.

Chaptra 5

Pàn wre Chyps, owth hunrosa der an ourys in chy Mêstres Wickett, remembra an dedhyow-na, y fedha ev ow meras wàr y dreys dhe’n leur hag ow covyn orto y honen pyneyl a wrug servya dhodho mar vryntyn. Hedna – skyla drufyl dhe lies wharvedhyans posek, yth o an udn dra mayth esa an manylyon gyllys mes a’y gov. Saw ev a wely bothan gloryùs an Gable (bythqweth ny vysytyas ev Randir an Lydnow arta), ha downder logosen-loos Wastwater in dadn an Rajel; ev a tasclôwa an air golhys warlergh glaw poos, ha dassewya ryban an gulfordh bys in Sty Head. Ow tarya mar gler yth esa, an termyn-na a lowender scav y bedn, an rôsyans-na ryb an lydn gordhuwher, hy lev fur, hy wharth gay. Hy o lowen pùb termyn. Aga dew, yth êns y mar freth pàn wrêns y towledna aga thermyn warbarth ow tos; hag ev tabm sad adro dhe’n mater, ha nebes own dhodho kefrês. Dâ lowr, heb mar, a vëdh hy devedhyans dhe Brookfield; mêstrysy erel in lies Chy an scol o demedhys. Ha dâ o mebyon gensy, yn medh hy, may whre hy enjoya bos tregys i’ga mesk. “Ogh, Chyps, pës mar dhâ ov vy abàn osta descador scol. Scruth a’m bo ty dhe vos atorny pò mainor stockys pò medhek dens pò ascoryas gans negys cowrek a goton in Manchester. Hèn o: pàn my a’th vetyas dhe’n kensa tro. Bos descador scol yw mar dhyffrans, mar vrâs y bris, a ny dybyth? Awedhya an re a vëdh ow tevy in bàn rag bos bysy i’n bÿs ...”

Chyps a leverys na wrug ev predery i’n fordh-na kyns – pò, dhe’n lyha, bohes venowgh. Yth esa ev ow qwil oll y ehen, ny ylly den gwil moy, na fors y soodh.

“Eâ, pòr sur, Chyps. Kebmys my a’th car rag ty dhe gôwsel i’n vaner-ma.”

Udn myttyn – cov aral hag o cler avell gèm pàn drailyas ev dhodho – ev o grêvys glew, neb rêson, gans desîr dybrîsya y honen hag oll y wrÿth. Ev a gôwsys a’y radh dydhrok dydha, a’y galetter gwetha dyskybleth, a’n certuster na gefy va nefra remôcyon, ha’y fowt oll gwywder rag demedhy moren yonk hag uhelwhansek. Ha dhe hebma hy gorthyp, wàr an dyweth, o wherthyn.

Ny’s teva mabm na tas, ha demedhys veu hy in mes a’n chy mayth esa hy modryp tregys in Ealing. An nosweyth kyns an demedhyans, pàn Chyps a dhepartyas orth an chy rag dewheles dh’y ostel, hy a leverys, yn fug-solempna: “Hèm yw prÿjweyth a bris, a wosta? – agan dewetha farwêl-ma. Yth yw emôcyon kepar ha bos scolor nowyth, ow tallath kensa Termyn genes sy. Heb kemeres own, nâ – mès sensy, udn dro, cher revronsus. A wrav dha gria ‘syra’ – pò ‘Mêster Chyps’, a vëdh hedna an ewn dra? ‘Mêster Chyps,’ eâ, indelha. Benatuw, dhana – Benatuw, Mêster Chyps …”

(Càb hansom ow mos clep-clep wàr an strêt; lugern gass glesyk ow flyckra wàr gauns glëb; maw an nowodhow, garma Soth-Afryca; Sherlock Holmes in Baker Street.)

“Benatuw, Mêster Chyps …”

Chaptra 6

Wosa hedna y wharva termyn mar leun a lowender, ma na wodhya Chyps scant cresy, pàn esa va ow perthy cov anodho, abell hir, fatell ylly wharvos bythqweth, na kyns nag adhewedhes in oll an bÿs. Rag y dhemedhyans o sowena ha gormola. Kathie a gonqwerryas Brookfield kepar dell wrug hy conqwerrya Chyps; hy o kerys dres kynda gans mebyon ha descadoryon, kettep pedn. Kefrës gwrageth an dhescadoryon, kynth êns y temptyes orth an dallath dhe vos aviùs a nebonen mar yonk ha teg, ny yllens y pell resystya hy hus.

Saw an dra moyha marthusy o an chaunj a wrug hy dry in Chyps. Kyns y varyach, ev o person sëgh, onen newtral, estêmys ha dâ gans Brookfield dre vrâs, adar onen a’n stoff a wrella dhe dhen bos meurgerys pò usy owth hùmbrank den aberth in agan colon ny. Yth esa ow tesky dhe vebyon Brookfield dres pymp bledhen warn ugans, termyn hir lowr rag omestablyshya avell gwas onest ha descador servabyl; saw re hir solabrës, ma na ylly pobel cresy y’n jeva ableth dhe vos meur moy. Y talethy ev, in gwir, codha i’n vrinder a vydn dos in udn slynkya wàr greft an descador, hag ot an brâssa ha’n dewetha pyt magly in oll an galwans-ma; gwil an keth lessons pùb bledhen oll, y formyas hebma rygol, may fedha taclow erel y vêwnans owth omdhesedha fâlslych hag êsy. Yth esa ow colenwel y whel yn lel; ev o dywysyk; yth esa va, poynt fast, ow conys, ow contentya, ow qwil fydhyans, bytegyns heb spyrysegy.

I’n tor’-na y teuth an voren-wreg varthys-ma, heb hy gwetyas, ha dres gwaityans Chyps moyha oll. Pùb semblans, y feuva den nowyth in dadn hy formyans hy; kyn feu an nowethsys tesyans i’n brâssa radn dhe vewder a deythy coth, prysonyes, nag o desmygys heptho. Y lagasow a gafas dewyn; y fydna y vrës, compes adar awenek, ow qwaya yn moy aventurus. Yth esa dhodho udn dra pùb termyn, sens a hûmour, ha hebma blejyowys lebmyn in rychys sodyn, kenerthys in athvetter gans y vloodh. Yth esa owth omsensy creffa; y dhyskybleth a veu gwelhës bys i’n le may hylly bos, neb fordh, moy gwethyn; ev a’n jeva moy a gothmans. Pàn o va devedhys dhe Brookfield orth an dallath, y borpos o bos kerys, onorys, obeyes – obeyes dhe’n lyha. Obedyens ev a wainyas, hag onour o grauntyes dhodho; mès only i’n eur-ma y teuth kerensa: an gerensa dhesempys a vebyon dhe dhen o cuv heb bos medhel, neb a’s ùnderstondya yn tâ lowr, adar re dhâ, ha’y lowender pryva orth y gelmy dh’aga lowender aga honen. Lebmyn y fedha ev ow qwil ges obma hag obma, ges a’n sort yw dâ gans mebyon – rîmyow rag gweres dhe gov, ha gwary wàr eryow, rag cafos wharth ha gasa impryntyans i’n kettermyn. Y’n jeva udn ges na fylly bythqweth dhe blêsya, kyn nag o ma’s sampel a lies aral. Bÿth pàn dheuth y glass Istory Roman ha dêlya gans an Lex Canuleia, an laha a wrug cubmyas dhe’n Patrycyans demedhy esely an Plebs, y fedha Chyps ow keworra: “Ytho, dell welowgh, pàn o Mêstresyk Plebs whensys dhe dhemedhy Mêster Patrycyan, ha hebma ow leverel na ylly ev badna, hy a wortheby dre lycklod ‘Ogh, ty fâls-gwas, y hyllyth defry!’” Wharth owth uja alês.

Hag yth esa Kathie ow ledanhe y vreusow ha’y opynyons, kefrës ow ry dhodho gologva o pell in hans dhe Brookfield ha’y thohow ha’y thourygow, rag may halla gweles y wlas avell neppÿth o down ha grassyùs, ha Brookfield onen only a’n lies gover esa orth hy boosa. Empydnyon Kathie o moy skentyl ès y breder ev, ha ny ylly ev convyctya hy thybyansow, heb acordya gansa lower torn kyn fe; ev a remainya, rag ensampyl, Mentênour i’n bolytygieth, in despît dhe oll hy argùmentys radycal-socyalyth. Saw pàn na wre acceptya, yth esa va ow lenky bytegyns; hy delvrysieth yonk owth obery wàr y athvetter rag gwil kesudnyans clor fest ha fur.

Traweythyow hy a’n perswâdyas yn tien. Rag ensampyl, yth esa Brookfield ow menystra myssyon in Loundres Ÿst, may fedha mebyon ha’ga theyluyow orth y scodhya yn hel dre vona, mès bohes venowgh dre gestaf personek. Kathie ytho a worras in rag may whrella an myssyon danvon parra dhe Brookfield rag gwary warbydn onen a’y unegow pel droos. An tybyans o mar whêldroek, may fia ev, mar pe profyes gans pynag aral ès Kathie, denahys marow yêyn. Stallya bagas a vebyon a’n hôvellys in plesours whar an yowynkes a’n gwell renkyow – yth hevelly, dhe’n kensa vu, bos hebma mellyans diascûs in lomen cowethasek na dhegoth y dùchya. Oll an dhescadoryon o sevys wàr y bydn, ha’n scol, mar calla hy breus bos sowndyes, o sevys lyckly lowr wàr y bydn dhe’n keth gradh. Certan o pùb huny na vedha mebyon an East End ma’s lowtys smat, pò sur y fedhens owth omsensy anês; in pynag oll câss y hylly wharvos ‘neb hapnyans tyckly’, ha pùbonen a vedha gesys in ancombrynsy ha dystemprans. Kathie ny wrug omry byttele.

“Chyps,” yn medh hy, “camdybys yns y, a wosta? ha my pòr ewn. Yth esof ow meras in rag, tro ha’n termyn usy ow tos; anjy, ha ty, yth esowgh ow meras wàr dhelergh. Ny vëdh Englond rydnys inter sodhogyon ha ‘renkyow erel’ hogen. Ha’n vebyon-na a Poplar a dal – dhe Englond – an kethsam valew ha Brookfield. Res porrês yw dhyso, Chyps, aga gelwel obma. Ny yllyth aqwytya dha gonscyans only dre screfa checken rag nebes gynys ha’ga gwetha hës dha vregh dhortys. Gans hedna, prowt yns y a Brookfield – kepar dell os jy. In bledhydnyow pell arâg, martesen, y fëdh mebyon a’n par-na ow tesky obma – tysk anodhans, in neb fordh. Prag na? Prag na iredy? Chyps, cuv colon, remember yth yw êtek cans naw deg seyth hevleny – adar whe deg seyth ha ty whath in Kergraunt. Dha nôcyons êth pòr stag i’n dedhyow-na, hag yth êns y nôcyons dâ, lower onen. Saw nebes anodhans – nebes only, Chyps – yw lebmyn dhe lowsel …”

Meur hy marth ev a wrug agria, hag otta va desempys ow plêdya rag an project yn fen, ha’y omdrailyans o mar berfeth may feu an auctorytas contraweytys ha constrînys dhe assentya dhe’n arbrof peryllys-ma. An vebyon a Poplar a dheuth dhe Brookfield udn dohajëdh Sadorn, ha gwary pel droos warbydn secùnd parra an scol. Fethys vowns y gans onour, seyth gol orth pymp, hag y a gafas tê a’y wosa gans parra an Scol i’n Bewdern. Y a vetyas gans an Pendescador, ha gweles oll an scol gans gedyor, ha Chyps a gemeras cubmyas teg anodhans gordhuwher in gorsaf an hens horn. Pùptra a wharva heb caletter vëth, hag apert yth esa an ôstysy ow mos tre gans argraf maga teg avell an favour gesys gansans in Brookfield.

Y êth tre inwedh gans cov a venyn sêmly a’s comendyas ha kescôwsel ortans; rag udn jorna, lies bledhen wosa hedna, nepprës i’n Gwerryans, soudor kebmyn, neb esa ow servya in caslÿs vrâs in côstys Brookfield, a wrug vysytya Chyps ha derivas fatell o va esel i’n kensa parra ôstya-na. Chyps a ros tê dhodho ha kestalkya, bys pàn leverys an den, ow shakya dêwla: “Ha fatla gèn an wrety, sera? Ma cov dhèm anedhy yn tâ.”

“Eus?” Chyps a worthebys yn freth. “Eus cov dhys defry?”

“Onen brav. Dell via dhe genyver den.”

Ha Chyps a worthebys: “Cov nyns eus gansa namoy, a worowgh? Dhe’n lyha, nyns eus obma. Yma mebyon ow tos hag ow mos, fassow nowyth heb hedhy, ha’n covyon heb durya. Na ny vëdh descadoryon ow remainya bys vycken. Nans yw udn vledhen – warlergh omdednans Gribble coth – ev yw – ùm – botteler an scol – nyns eus den vëth obma a welas ow gwreg bythqweth. Hy a veu marow, a worowgh? le ès udn vledhen wosa agas vysyt. In naw deg eth.”

“Pòr dhrog ew gena vy clôwes hedna, sera. Ma dew pò try mâta vy, bytegyns, a remember hy mar gler vell an golow, kyn na russyn hy gweles bùs dhana. Eâ, ny a remember hy, dowt vëth.”

“Lowen teg ov vy … an jëdh-na, assa veu bryntyn, ha ny oll warbarth … ha spladn an gwary, kefrës.”

“Onen a’n gwella dedhyow in oll bôwnans vy. Pe’n jëdh-na unweyth arta, i’dar hedhyw, heb gow. Ha me vorow dhe Frynk.”

Warlergh mis y clôwys Chyps fatell veu ev ledhys in Passchendaele.

Chaptra 7

Indelha yth o, splat tobm bew in y vêwnans, ow lêsa dewynyans esa ow colowy in mil gov. Tewlwolow in chy Mêstres Wickett, pàn wre clogh an scol dasseny rag Bualgorn, a’s dry dhodho in cloud – Katherine ow fysky an tremenvaow a ven ahës, ow wherthyn ryptho rag neb mothow i’n scrif assayes esa ev ow scorya, ow kemeres part an sedhgrowd in darn a Mozart rag tredden in nosweyth ilow an scol – an vregh dehen hy lyw ow scubya dres bejeth lenter an daffar. Hy o crowdores dhâ hag ilewydhes vrav. Ha Katherine – pelour ha mùff in hy herhyn – rag fyttys Kesstrîf an Treven mis Kevardhu, Katherine i’n kyffewy lowarth warlergh Ceremony Prîsyow hag Arethyow, Katherine ow ry cùssul in pùb problemyk a ylly dos. Cùssul dhâ, heb mar – kyn na’s degemery ev pùb tro, bytegyns meur hy awedhyans.

“Chyps, cuv colon, y coodh dhys gava dhe’n re-ma. Scant nyns yw tra a bris brâs.”

“Dell woraf. Me a garsa gava dhedha, saw mar pedhons gyvys, y a vydn trespassya dre lycklod dhe voy.”

“Lavar hebma dhedha, yn ôpyn, ha ry chauns.”

“Martesen.”

Hag y feu taclow erel, traweythyow, o sad in gwiryoneth.

“A wosta, Chyps? oll an cansow a vebyon-ma, sensys in udn tyller kepar ha cowel yar, yth yw arayans pòr dhygnas, mara teth ha predery a’n dra. Ytho, pàn wher neppÿth na vo compes, a nyns yw tabm anêwn aga fùnyshya kepar ha pàn vêns y dhe vlâmya a’ga bos obma?”

“Hedna ny wòn màn, Kathie, saw me a wor defry, abarth pùb huny, fatell yw res bos hardh lowr adro dhe daclow a’n par-ma. Y hyll udn dhavas dhu mostya re erel.”

“Warlergh an dhavas-ma dhe vos mostyes kyns oll. A ny veu an wharvedhyans-ma indelha, heb meur a dhowt?”

“Pàr hap. Ken maner ny yllyn ny dyghtya. Pelha, me a grës Brookfield dhe vos gwell ès lies scol aral. Seul voy rêson dhe wetha dyskybleth.”

“Saw an mab-ma, Chyps … a vynta y worra in mes?”

“An Pendescador a’n gwra, dre lycklod, pàn wrellen vy derivas an dra.”

“Hag a vynta derivas dhe’n Pendescador?”

“Yth yw ow devar vy, soweth!”

“A ny alses predery nebes arâg dorn … côwsel orth an mab unweyth arta … whythra dalathfos an dra … drefen, oll warbarth … heb an trespass-ma … a nyns yw va mab plesont teg?”

“Ogh, bohes y dhrog.”

“Ytho, Chyps cuv colon, a ny dal bos ken fordh dêlya ganso …”

Hag indelma rag. Udn dro in pùb deg treveth, ogas lowr, y sav a vedha fast, ma na vydna bos perswâdys. In neb hanter a’n excepcyons-ma y’n jeva edrek a’y wosa na gemeras ev an gùssel. Ha dres an bledhydnyow warlergh hedna, bÿth pàn veu trobel gans neb mab, yth esa ev pùpprës in danjer todn a remembrans a wre bludhya, ha’n mab settys dhyragtho, ow cortos nôtyans a’y bùnyshment, hag ow qweles, mars o lybm y bercepyon, an dewlagas gell-na dhe lentry bys in dewyn a dheriva bos pùptra yn tâ. Saw ny wre va percêvya fatell esa Chyps i’n prÿjweyth-ma ow perthy cov a neppÿth a wharva pell kyns ès hebma dhe vos genys, fatell esa Chyps ow predery: “A smat yonk, ny allaf vy tyby badna prag y tal gava dhys, mès y fensa hy gava dhis, ha’m gaja warnodho!”

Saw ny blêdyas hy pùpprës rag pardonuster. Traweythyow, bohes venowgh, hy a wrug inia asperyta, le mayth o Chyps porposys tro ha gyvyans. “Cabmen nyns yw y sort ev dâ dhybm, Chyps. Ev yw re vold. Mars eus whans trobel dhodho, gas ev dh’y gafos.”

Pana lu a hapnyansow bian, oll down-encledhys i’n termyn passys! – problemow hag o bysy kyns, dadhlow hag o lybm, rackys hag o wharthus only drefen y dhe vos sport pell alebma. A ylly pynag oll emôcyon bos bern a bris pàn veu y dhewetha ol vanyshys a gov mab den? Ha mar ny ylly, pan lies emôcyon o glenys dhe Chyps, aga dewetha se, kyns dystrùcsyon! Res o bos cuv dhe’n re-ma, res o gà thresorya in y vrës kyns an cùsk hir. Cov omdhysodhans Archer, rag ensampyl – mater coynt, a nyns o? Ha cov an logosen vrâs a wrug Dunster dylla dhe soler an organ pàn esa Ogilvie coth owth hùmbrank assayans an keur. Ogilvie o marow, ha Dunster budhys orth Jutland; yth o ankevys, dre lycklod, gans an moyha radn a’n re erel a wrug gweles an hapnyans pò clôwes anodho. Hag indelha re bia, worth ken lies hapnyans, dres an lies cansvledhen. Dhe Chyps y teuth vesyon desempys a vil vilyow a vebyon, termyn Elyzabeth hag alena rag; dynasty wosa dynasty a dhescadoryon; osow hir in istory Brookfield heb covath tarosvanus kyn fe. Pyw a wodhya prag yth o rom coth an pympes class cries ‘an Pyt’? Yth esa skyla, lyckly lowr, orth an dallath; saw y feu gyllys dhe goll – coll kepar ha lyfryow kellys Lyvy. Ha pandra wharva orth Brookfield pàn wrug Cromwell batalyas in Naseby, tyller in nes? Fatla wrug Brookfield gortheby dhe’n brawagh brâs a’n peswar deg pymp? A veu cowl-dhëdh degol pàn dheuth nowodhow a Waterloo? Hag indelma rag, bys i’n termyn moyha avarr o remembrys ganso ev y honen – 1870, ha Wetherby ow leverel, in mangows warlergh aga omwel, kensa hag udnyk: “Wèl, y fëdh otham martesen dhyn ny, kyns napell, conclûdya an Prùssyans-ma.”

Pàn remembra Chyps taclow a’n par-ma, ev a wrug tyby lower torn may hylly aga screfa ha gwil lyver anodhans; hag i’n lies bledhen a’y dregas in chy Mêstres Wickett ev êth mar bell traweythyow may whrug ev nôtednow scav in lyver practys. Mès a verr speyss ev a dheuth warbydn caleterow – ha’n screfa orth y sqwîtha, in y gorf hag in y vrës, ot an chif-caletter oll. Inwedh, neb maner, yth esa y govyon ow kelly radn vrâs a’ga sawor pàn vêns y screfys; an racka-na a Rushton ha’n sagh a batâtys, rag ensampyl – yth havalsa gwadn lowr in prynt, saw, a Dhuw, ass o wharthus i’n very prës may wharva! Wharthus kefrës o perthy cov a’n dra, mès, pàr hap, mar nyns o Rushton remembrys dhis … ha pyw a remembra, pyw, wosa termyn maga pell … A Vêstres Wickett, o gwas cries Rushton aswonys dhis? Kyns ès dha dhedhyow jy, dre lycklod … ev êth dhe Bùrma in neb soodh dhe’n governans … pò dhe Borneô, ny wòn … pollat leun a wharth o Rushton …

Awotta va, owth hunrosa dhyrag an tan, owth hunrosa a’n lies termyn hag a’n lies hapnyans may hylly ev, heb erel vëth, kemeres les kevrînek. Wharthus ha trist, komyk ha trajyk, yth êns y oll kemyskys in y vrës, ha neb jorna, na fors pan cales a vedha, ev a vydna sur aga restry ha gwil lyver anodhans …

Chaptra 8

Ha pùb eur oll yth esa in y vrës an jëdh-na a waynten in naw deg eth, may whrug ev kerdhes dre bendra Brookfield kepar ha pàn ve in neb hager-hulla, owth hanter-gwrydnya rag diank dhe vÿs wàr ves, le may fe an howl whath ow shînya, le may fe pùptra wharvedhys yn tyffrans. Otta Falkner yonk a’n metyas i’n vownder avês dhe’n scol. “A syra, mar pleg, a allama cafos an dohajëth yn frank? Kerens vy a vydn vysytya.”

“Eh? Pandra? Eâ, eâ …”

“A allama, syra, ankevy prës Chapel kefrës?”

“Eâ … eâ …”

“A allama mos dhe’n gorsaf rag aga metya?”

Namna worthebys ev: “Y hyllyth, a’m parth vy, mos dhe’n jowl. Ow gwreg yw marow ha’w flogh yw marow, ha me – a pen unweyth marow ow honen!”

In gwiryoneth ev a wrug inclynya y bedn ha kerdhes in udn lavurya in rag. Ny garsa ev kescôwsel gans den vëth, na kemeres kescalarow; ev a garsa dones in kessenyans gans y denkys, mar kyll bos, kyns ès acceptya kescodhevyans cuv a re erel. Ev a wrug lêdya y beswora class wosa Bualgorn dell o ûsys, ha ry dhedha gramer rag desky dre gov, hag ev remainys orth y dhesk in clamder prest yêyn. Adhesempys neb scolor a leverys: “A syra, mar pleg, yma calj a lytherow dhywgh.”

Yn tefry; yth esa y elydnow ow posa warnedha; ha’y hanow screfys wàr pùb mailyor. Ev a’s egoras in udn sqwardya, onen hag onen, mès nyns o in kenyver mailyor marnas folen paper gwag. Ev a brederys, abell, fatell o tabm stranj, bytegyns ny wrug ev ger vëth; scant nyns esa an hapnyans-ma ow tùchya y vern, o kebmys brâssa. A’y wosa, lies dëdh ha na hens, ev a wodhya convedhes dell o prat cobba calan Ebrel.

***

Y a veu marow i’n keth dëdh-na, an vabm ha’n flogh o nowyth genys; an kensa, mis Ebrel, 1898.

Chaptra 9

Dh’y rômys gnas ledan in Chy Scol y whrug Chyps gorthry y erberow bacheler kyns. Ev a dybys orth an dallath may codha dhodho dascor mêstrynjys an Chy, saw an Pendescador a’n perswâdyas ken; ha pës dâ o va moy adhewedhes. An whel o poynt a fog ragtho, ow lenwel gwacter in y vrës hag in y golon. Chaunjys o va; yth esa pùb huny ow merkya. Kepar dell wrug maryach addya neppëth, y feu an keth hedna dre gollva; warlergh kensa tranjyak an grêf, ev o desempys den a’n ehen usy an vebyon ow classya heb danjer ‘coth’. Nâ, nyns o va le gwythresek – ev a wodhya whath battya scor spladn i’n gwel crycket; na ny wrug ev kelly les pò lymder in y whel. Yth esa y vlew ow mos glas nans o lower bledhen; bytegyns, dhe’n kensa tro, yth esa pobel lebmyn ow merkya hebma. Ev o deg bloodh ha dêwgans. Unweyth, wosa fyt pempow nerthek, may whrug ev gwary mar dhâ avell den hanter y oos, ev a hapnyas dhe glôwes mab ow leverel: “Bryntyn lowr, hag ev mar goth.”

Chyps pàn o moy ès peswar ugans bloodh a dhasteriva an prÿjweyth-ma gans wharth briansen yn fewek. “Mar goth, hanter-cans bloodh, eh? Emf – Naylor o an mab a’n leverys, ha Naylor y honen namnag yw hanter-cans bloodh i’n eur-ma! Me a wovynsa, usy ev whath ow sensy hanter-cans dhe vos oos brâs? Dewetha tro may clôwys ger anodho, ev o atorny, hag yma atornys ow pêwa bys in henys hir – Halsbury, rag ensampyl – emf – Chansler pàn o va dew bloodh ha peswar ugans, ha nawnjek ha peswar ugans pàn veu marow. Ass yw hedna – emf – oos brav! Re goth, hanter-cans bloodh … dar, yth yw gwesyon a’n par-na re yonk pàn yns y hanter-cans bloodh … nyns en vy ow honen … ma’s flehyk …”

Hag in neb styr yth o gwiryoneth. Ow tos dhe Chyps gans an gansvledhen nowyth y feu athvetter a vydna cùntell oll y lies manereth, prest ow tysplegya, hag oll an lies ges, dasleverys yn fenowgh, aberth in udn kethsam kessenyans. Ny gafas ev na felha an troblys traweythys bian-na a dhyskybleth, ha ny wre va omsensy ansur a’y whel ha’y vertu. Yth esa y valghter rag Brookfield ow tastewynya tre, ha ry dhodho skyla balghter ragtho y honen ha rag y savla ev. Yth o servys esa ow ry franketh bos lel dhodho y honen, kyns oll hag yn tien. Ev a wainyas, der oos, der athvetter, neb tir den vëth a bryvylej nag o mappys; ev a dhendylas an gwir dhe’n aneghlecter clor-na usy owth omsettya mar venowgh orth descadoryon ha prontyryon. Ev a wysca y won ernag o re skethednek ogasty dhe vos gwyscadow; ha pàn sevy ev wàr an vynk predn ryb an stairys dhe Hel Brâs rag menystra Bualgorn, omrians mystycal dhe dhevosieth a vedha oll y semlant. Ev a sensy Rol an Scol, folen hir, cregys dres astell; ha pùb maw, pàn veu devedhys, ow leverel y hanow y honen, rag may halla Chyps tyckya wàr an rol in udn veryfia. An wolok got-na in veryfians o mater mîmya der oll an scol – spectaclys dur aga fram ow slyppya wàr y dhewfrik, abransow derevys, an eyl myjyn uhelha ès y gela, mir hanter-bysy in ober a bris, hanter gesus lowr. In dedhyow gwynsak, ha’y won ha’y vlew gwydn ha Rol an Scol ow treneyja in tervans derayus, oll an dra o performans komyk, antarlyk inter gwariow dohajëdh ha devedhyans arta dhe’n classys.

Y fedha radn a’n henwyn-na, avell tybmyn a gescan, pùb eur ow tos dhodho heb caletter vëth a’y gov. “… Ainsworth, Attwood, Avonmore, Babcock, Baggs, Barnard, Bassenthwaite, Battersby, Beccles, Bedford-Marshall, Bentley, Best …”

Awot onen aral:

“… Unsley, Vailes, Wadham, Wagstaff, Wallington, Waters Primus, Waters Secundus, Watling, Waveney, Webb …”

Ha whath onen aral, onen o (dell vedha va ûsys dhe leverel dh’y beswora class a Latynydhyon) ensampyl teg a’n wheghban:

“… Lancaster, Latton, Lemare, Lytton-Bosworth, MacGonigall, Mansfield …”

Ple mowns y oll gyllys mes a wel, ev a vydna predery yn fenowgh; an neujednow esa va kyns ow sensy warbarth, py pellder ymowns y kescar, part ow terry, part ow qwia patronys ùncoth? Antylly o chaunsuster astranj an bÿs, chaunsuster na wre mênyng arta dhe’n kescanow-ma nefra, hedre ve an bÿs ow turya.

Hag adhelergh dhe Brookfield, kepar dell yll den cafos golok a veneth adhelergh dhe veneth aral pàn usy an nywl ow mos cler, yth esa ev ow qweles an bÿs a vresel hag a jaunj; hag ev a’n gwely, moy ès dell wre va convedhes, der lagasow Kathie a’y remembrans. Ny ylly hy kemyna dhodho oll hy frederow, na hy skentoleth ma’s radn vian; saw ev a wrug eryta dhyworty calmynsy hag omfydhyans o acordys yn tâ gans an emôcyons ajy dhodho y honen. Yn tîpek anodho, nyns o va unverhës gans an wherêwder jyngôystek ha kebmyn warbydn an Boers. Nyns o va scodhyor a’n Boers naneyl – y fia hedna mos meur re bell rag onen tradycyonal kepar hag ev, ha nyns o dâ ganso an sort a bobel whensys iredy dhe scodhya an Boers; bytegyns, ev a bredery lower torn bos an Boers maglys in omdowl o haval, maner goynt, dhe strîvyans certan gorwer a lyfryow istory Englond – Hereward ‘the Wake’, rag ensampyl, pò Carasek. Udn jorna ev a whelas gwevra y bympes class, ow corra an poynt-ma in rag, saw ny wrussons y soposya nag o hedna onen a’y bryjyow ges.

Na fors pan tebel-gryjyk o va adro dhe’n Boers, ev o ewngryjyk adro dhe Vêster Lloyd George ha’n Bojet meur y hanow. Nyns esa na’n eyl na’y gela ow plegya dhodho. Ha pàn dheuth L.G. avell ôstyas onorys, lies bledhen moy adhewedhes, dhe Ceremony Arethyow Brookfield, Chyps a leverys, hag ev comendys dhodho: “Mêster Lloyd George, namnag ov vy coth lowr – emf – rag perthy cov ahanowgh pàn owgh den yonk, ha – emf – res alowa, dell hevel dhybm – emf – yth owgh why – emf – gwelhës yn frâs.” An Pendescador, a’y sav rypthans, o tabm diegrys; saw L.G. a wharthas yn colodnek, ha kestalkya gans Chyps moy ès gans pùbonen aral der an solempnyta a sewya.

“Chyps dell yw defry!” a veu an ger wosa hebma. “Trygh heb goly. Pàn vy mar goth, pàr hap, ty a yll orth pyw pynag leverel pùppynag oll …”

Chaptra 10

In 1900 Meldrum coth, neb a holyas Wetherby avell Pendescador hag a wrug sensy y soodh dres deg bledhen warn ugans, a veu marow awos fakel skevens yn sodyn; ha Chyps o Pendescador Rag Tro, i’n gwagla kyns appoyntyans a’n holyor nessa. Yth esa chauns pòr wadn an Lewydhyon dhe appoyntya Chyps yn parhus; saw ny veu Chyps tùllys a wovenek pàn wrussons y comendya den yonk, seytek bloodh warn ugans, hernessys gans Gradh Adhevîs ha Cris Blou, ha’y gnas abyl dhe settya taw wàr Hel Brâs der udn abrans drehevys; ny ylly Chyps kesstrîvya gans person a’n par-na; bythqweth ny ylly ha nefra ny ylly, hag ev ow codhvos hedna. Ev o clorha enef, meur le asper.

An bledhydnyow-na kyns y omdednans in 1913 o garnyshys gans pyctours remembrys yn sherp.

Udn myttyn a vis Mê; senyans a glogh an scol in eur heb hy gwetyas; pùb huny somonys rag omgùntell in Hel Brâs. Ralston, an pendescador nowyth, pabek lowr, leun a honen-warneth, ow lathya an lu gans sevureth yêyn y dhargan. “Why oll a’gas bÿdh an downha cudh pàn glôwowgh bos Y Vrâstereth an Seythves Edward Mytern yn farow hedhyw myttyn … Ny vëdh lessons vëth hedhyw dohajëdh, mès servys a vëdh sensys i’n Chapel hanter wosa peder eur.”

Udn myttyn a hâv wàr lînen an hens horn ogas dhe Brookfield. Tus an hens horn a wrug astel ober, soudoryon a dhrîvya an mergh tan, hag y feu lies men dehesys warbydn an trainow. Yth esa mebyon Brookfield ow patrôlya an lînen, hag owth omsensy oll an negys dhe vos sport dâ. Yth esa Chyps, aga hùmbrynkyas, a’y sav tabm abell, ow côwsel orth den posys wàr yet penty. Y teuth Cricklade nes. “A syra, mar pleg, pandra wren ny gwil mar metyn ny gans asteloryon?”

“A garses metya gans astelor?”

“Ny – ny woraf vy, syra.”

Duw re venyga an mab – mès ev a dhesmygy anedha kepar ha pàn vêns y bestas a’n vilva! “Wèl, otta sy, dhana – emf – ty a yll metya gans Mêster Jones – ev yw astelor. Wàr dûta pàn vo, ev yw den cabyn an arwedhyow i’n gorsaf. Lower torn ty a fydhyas ino gans dha vêwnans.”

Yth o whedhlys der oll an scol a’y wosa: Chyps ow talkya orth astelor. Ow talkya orth astelor. Cowethek kefrës, aga maner a gows warbarth.

Chyps pàn wre predery a’n dra meur moy ès unweyth, ev a vydna pùpprës keworra in y gov fatell via Kathie cowl-acordyes, ha dydhanys inwedh.

Drefen pùb dëdh oll, pynag a wharva, py gwians, py stubmans pynag a ve dhe fordhow an bolytygieth, ev a’n jeva fÿdh in Englond, in ascorn ha kig Englond, hag in Brookfield avell tyller may fedha hy valew ow powes wàr ableth desedha hy honen dhe gowethas Englond gans dynyta heb bos dres an myns. Ev a erytas vesyon o pùb bledhen clerha whath – gwlas mayth o dedhyow diaha spênys ogasty ha deu, nacyon esa ow lewyas aberth in canolyow may hylly errour les udn vlewen bos terryjy. Ev a berthy cov a’n Jûbylê Adamant; y feu cowl-dhëdh degol in Brookfield, hag ev êth gans Kathie dhe Loundres rag gweles an keskerth. An venyn goth a henwhedhel-na, a’y eseth in hy haryach kepar ha popet predn browsys, a wrug symbolîsa kebmys tra o devedhys, dell veu hyhy, in nes aga dyweth. O dyweth only dhe gansvledhen, pò dyweth cowal dhe udn osweyth?

Y sewyas an dhegvledhen Edwardyan goneryak-na, kepar ha lugarn tredanek eus ow mos in brâssa golow ha brâssa càn, kyns ès ev dhe vos leskys marow.

Lies astel ober, lies astel arfeth, conyow shampên ha tus in kerdh protestya heb whel dhe wil, oberwesyon Chînek, dasformyans dyfendoll, H.M.S. Dreadnought, Marconi, Omrêwl rag Wordhen, Doctour Crippen, sùffrajettys, kêr-lînednow Chatalja …

Udn gordhuwher a vis Ebrel, gwynsak ha glawek, an peswora class ow trailya Vyrjyl, heb meur dylyjens, rag y feu nowodhow pigus i’n paperyow; Grayson yonk, yn arbednyk, o lows hag omgellys. Mab anês qwiet.

“Grayson, gorta obma – emf – pàn vo an class dyllys dhe wary.”

Wosa hebma:

“Grayson, ny garsen vy bos – emf – garow, rag ty dhe vos onen dâ dre vrâs – emf – orth dha Latyn, mès hedhyw – dell hevel – emf – nyns esos owth assaya wàr neb cor. Pëth yw an mater?”

“T - tra vëth, syra.”

“Wèl – emf – gas ny heb leverel moy – saw – emf – me a vydn gwetyas gwell ober i’n nessa tro.”

Ternos vyttyn yth o côwsys der an scol fatell veu tas Grayson viajyes wàr an Titanic, ha nag o nowodhow vëth na whath a’y denkys.

Grayson o ascûsys a’n lessons; oll udn jëdh yth o an scol cresednys yn emôcyonus wàr y fienasow ev. Ena y teuth nowodhow bos y das onen a’n re a veu selwys.

Chyps a shakyas dêwla gans an mab. Wèl, emf – pòr lowen ov vy, Grayson. Whedhel gorfednys salow. Ha ty pës dâ gans hebma, dell dybaf.”

“E – eâ, syra.”

Mab anês qwiet. Ha Chyps o destnys dhe gescodhaf gans Grayson Tas, adar Mab, orth an nessa treveth.

Chaptra 11

Hag y feu an gedrydn gans Ralston. Tra goynt. Gans Chyps nyns o hebma dâ bythqweth; ev o effethus, dybyta, uhelwhansek, adar – neb skyla – caradow. Res o alowa fatell lyftyas ev grê Brookfield avell scol, ha’n kensa tro ajy dhe gov den yth esa rol wortos nag o cot. Ralston o gwyver bew; treuscorryth brav a nerth, mès onen dhe vos war anodho.

Bythqweth ny wrug Chyps tropla y honen anodho; dynyak dhe Chyps nyns o an den-ma, saw ev a’n servya a’y vodh, yn lel, moy pò le. Yn moy kewar, ev a servya Brookfield. Ev a wodhya nag o va naneyl dâ gans Ralston; saw ny hevelly bos grownd a vern. Yth esa ev owth omsensy gwethys lowr, der oos ha der arfeth hir, rag tenkys descadoryon erel na veu dâ gans Ralston kyns.

Yn sodyn, i’n vledhen 1908, pàn o Chyps nowyth try ugans bloodh, y teuth omsettyans cortes mès dewetha. “Mêster Chipping, a wrussowgh solabrës predery why dhe vos parys dhe omdedna?”

Chyps a veras oll adro, ha fosow an studhva-na leun a lyfryow wàr estyll; ev o sowthenys gans an qwestyon, ow covyn orto y honen prag y fydna Ralston y wil. Ev a leverys, wàr an dyweth: “Nâ – emf – ny wrug vy – emf – scant predery a’n mater – emf – na whath.”

“Wèl, Mêster Chipping, yma an tybyans-ma parys dhe vos consydrys. An Lewydhyon, heb mar, a vensa agria pencyon lowr dhywgh.”

Desempys Chyps a flabmas. “Saw – emf – ny garsen vy – omdedna. Nyns eus – emf – otham a’y gonsydra.”

“Byttele, yth esof orth y inia.”

“Saw – emf – ny worama convedhes prag yth yw reqwîrys.”

“I’n câss-na, y fëdh an dra tabm tyckly.”

“Tyckly? Praga – tyckly?”

Ena y a wrug omdhal, ha Ralston ow mos yêynha ha calassa, ha Chyps ow mos tobma ha moy offendys, bys may leverys Ralston, yn rewys, in udn gonclûdya: “Abàn constrînowgh may fo res dhybm côwsel in geryow plain, Mêster Chipping, awottensy. Nans yw termyn lowr, nyns esowgh why ow ton agas radn a’n begh obma. Agas maner a dhyscans yw lows ha coth hy fassyon; agas devosow personek yw dygempen; hag yth esowgh ow sevel orth aswon ow brenyans vy in fordh a vensen, in yonca den, brusy dywostythter dres kynda. Degemeres ny yller, Mêster Chipping, ha nyns yw ma’s dre’m perthyans my dh’y wodhevel mar bell.”

“Saw –” Chyps a dhalathas meur y sowthan, ha kemeres geryow, onen hag onen, in mes a’n cùhudhans marthys-ma. “Dygempen – emf – a leversowgh?”

“Eâ, gwelowgh an gon usy adro dhywgh. Agas gon-na yw, dell woraf, testen dhydhan pùb eur pùb plâss i’n scol.”

Chyps a’n gor kefrës, mès bythqweth ny hevelly dhodho mater rag edrek.

Ev a bêsyas: “Ha – why a leverys inwedh – emf – neppëth a’m dywostythter vy.”

“Nâ, badna. My a leverys fatell vensen vy, in yonca den, brusy hedna. I’gas câss why, yth yw dre lycklod kemyskyans a fara lows ha gorthter. An dhadhel a’n ewnleveryans a Latyn, rag ensampyl – heb dowt me a dheclaryas lies bledhen alebma bos ow forpos ûsya an gis nowyth i’n scol yn kesson. An dhescadoryon erel a wrug obeya; genowgh why yth yw gwell glena dh’agas fordhow coth, ha fowt effethuster owth holya in deray.”

Otta tra o tavadow worteweth, ha Chyps abyl dhe dhêlya ganso. “Ogh, hodna?” ev a worthebys in udn scornya. “Wèl, me a wra – emf – confessya nag ov vy acordys gans an leveryans nowyth. Bythqweth nyns en vy màn. Emf – flows brâs, dhe’m breus. Constrîna an vebyon dhe leverel ‘Kyckerô’ i’n scol kyn leverons y ‘Cycerô’ – emf – pùb tro avell tus tevys – unweyth mara pëdh – emf – neb treveth. Hag in le a ‘vycyssym’ – re’m enef – why a vydn constrîna leverel – ‘We kiss ’im’! Emf – emf!” Hag ev a wharthas tròm in y vriansen, owth ankevy y vos in studhva Ralston, adar in y rom desky gans y glass yn cowethek.

“Wèl, otta why, Mêster Chipping – hèn yw ensampyl a’n pëth poran a’m crothval vy. Why a’gas beus an eyl opynyon ha my a’m beus y gela, hag abàn esowgh ow naha omry, scant ny yll bos ken fordh. An gosten yw nowedhy Brookfield bys in studh modern yn tien. Den a’n sciencys ov vy ow honen, saw bytegyns nyns oma sevys warbydn an classygyon – hedre vowns y deskys yn effethus. Yth yns y tavosow marow, mès nyns yw skyla vëth dêlya gansa dre deknyk a dhyscans marow. Kebmys esof ow convedhes, Mêster Chipping, agas lessons Latyn ha Grêca yw an kethsam hedna dell êns y pàn wrug avy dallath i’m soodh deg bledhen alebma?”

Chyps a worthebys, yn lent ha gans gooth: “Gwir dhe voy – emf – yth yns y an kethsam hedna abàn veu agas ragvleynyth – Mêster Meldrum – devedhys dhe’n soodh, nans yw êtek bledhen – emf – warn ugans alebma. Ny o dalathoryon obma warbarth, me ha Mêster Meldrum, in – emf – in 1870. Ha – èm – ragvleynyth Mêster Meldrum, hèn o Mêster Wetherby, an den-na a gomendyas ow thowlen a dhyscans. ‘Why a wra lêdya an peswora class dre Cycerô,’ ev a leverys dhybm. Cycerô, yn medh – adar Kyckerô!”

“Gromercy a’gas cov, Mêster Chipping, saw otta prevyans a’m argùment unweyth arta – res yw dhywgh trega le i’n dedhyow passys, moy i’n present hag i’n termyn a dheu. Yma an bÿs ow chaunjya, na fors py seul y’n godhowgh. Y talleth tasow demondya moy rag aga fêmons dhe’n scol dres teyr bledhen ages nebes dralyow a davosow nag yw côwsys gans den vëth. Gans hedna, nyns usy an vebyon i’gas classys why ow tesky unweyth an pëth yw gorhemynys dhedha rag dyscans. Dewetha bledhen ny wrug nagonen passya an Iselha Testscrif.”

Ha desempys, in reverthy a brederow maga ter, ma na yllens y bos leverys, Chyps a wrug gortheby dhodho ev y honen. An apposyansow, an testscrîvyow-ma – pana vern? Hag oll an effethuster ha’n arnowedhyans-ma – pana vern anedha kekefrës? Yth esa Ralston ow whelas menystra Brookfield avell gweythva – gweythva rag ascor a wonysegeth snobyn, may fedha mona ha jynys hy selven. Yma an tradycyons jentyl coth a’n teylu hag a’n tir ledan ow chaunjya, dell o res dhedha heb dowt; saw in le a’ga efany rag formya democratieth a vedha dalhus yn frâs, den arlottes gans den lusow, yth esa Ralston orth aga gwil idn bys i’n poynt ma nag o ma’s pensow in acownt arhanty. Bythqweth kyns nyns esa kebmys mebyon a’n dus rych in Brookfield. Kyffewy Lowarth orth Ceremony an Arethyow – yth êns y kepar hag Ascot. Y fedha Ralston ow metya gans an pollatys gevothak-ma in clùbbys a Loundres hag ow perswâdya bos Brookfield an scol mayth esa tueth dhedhy, hag abàn na yllens y prena entrans dhe Eton py Harrow, y fedhens y ow lenky an trustrum in ewl hag yn fen. Pollatys uthyk, radn anodhans – mès yth o re erel onest lowr. Tus ow provia arhansorieth dhe gowethasow, tus orth aga launchya, tus ow rûth-wil pelenygow. Onen anodhans a ros dh’y vab pymp pens avell mona pocket pùb seythen. Chorlys … payonas … oll an athvetter pedrys ha kentervys a’n oos … Sens vëth a gemusur. Ha sens a gemusur – kyns oll – y codha dhe Brookfield profya hedna – moy bysy ès Latyn pò Grêca pò Kemyk pò Mekanyk. Ha ny ylly den prevy an sens-na a gemusur der apposya ha dylla testscrîvyow …

Hebma oll a dheuth snell dh’y breder in udn pols a brotestyans hag a sorr, saw ny leverys ev ger vëth anodho. Ny wrug ev ma’s cùntell y won skethednek warbarth ha tedna y honen, “emf – emf”, nebes stappys in kerdh. Gwalgh a’n bo a’n gedrydn. Orth an daras ev a drailyas ha keworra: “Ny wrav vy – emf – omdhysodha – ha me a’gas gas dhe wil – emf – pynag a vo gàs plesour!”

Pàn esa ev ow meras orth an prÿjweyth-na wàr dhelergh, in gologva gosel wosa pymp bledhen warn ugans, nyns o Chyps heb kescolonecter rag Ralston. Spessly drefen na wodhya Ralston tra vëth a’n nerthow mayth o res dhe dhêlya gansa. In gwiryoneth, ny’s godhya Chyps naneyl. Na’n eyl na’y gela a wrug ewnvrusy aflythyster an tradycyon in Brookfield, ha’y faryster dhe dhyffres hy honen ha’y dyffresysy. Rag dre jauns yth esa maw bian ow cortos rag keswel gans Ralston i’n myttyn-na, hag ev ow colsowes avês dhe’n daras der oll an dhalva; gwevrys veuva gensy, heb mar, hag ev a’s derivys dh’y gothmans. Radn a’n re-ma, kyn pedn termyn o marthys cot, a’s derivys dh’aga dasow, mayth o comen-godhvos yn pòr scon fatell wrug Ralston despîtya Chyps ha demondya may whrella omdhysodha. In sewyans barthusek y feu tardh a gescodhevyans hag a bartysanieth esa ow mos dres oll desmygyans Chyps y honen. Ev a wrug convedhes, lowr y varth, bos Ralston cas gans pùb huny; yth esa own ha revrons ragtho, adar kerensa; hag i’n mater-ma a Chyps yth o an cas owth encressya, bys may whrug conqwerrya own, ha tôwlel revrons dhe’n dor. Yth esa son a sordya neb gùstel poblek i’n scol mara pedha Ralston ow spêdya banyshment Chyps. Yth esa an dhescadoryon, kynth o lies anodhans tus yonk hag acordyes dell o Chyps coth y fassyon yn tyweres, orth y scodhya byttele, rag y dhe hâtya keth-vêstrynjys Ralston ha dhe weles i’n soudor coth-ma campyor gwirhaval. Hag udn jorna y teuth Caderyor an Lewydhyon, Syr John Rivers, ha vysytya Brookfield, heb metya gans Ralston, hag ow mos dhe Chyps yn tydro. “Onen brav yw Rivers,” a levery Chyps pàn wre derivas oll an whedhel dhe Vêstres Wickett an degves tro pò moy. “Nyns o – emf – mab pòr skentyl i’n class – cov dell y’m beus, ny wodhya bythqweth – emf – mêstry a’y verbow. Hag i’n tor’-ma – emf – me a’n gwelas i’n paper nowodhow – ev yw ascendys – emf – in barneteth. Otta showya dhis – emf – otta showya dhis.”

Syr John a leverys, an myttyn-na in 1908, hag ev ow kemeres bregh Chyps pàn esens y ow kerdhes adro dhe’n gwelyow crycket gwag: “Chyps, sos, me a glôwas ty dhe wil kedrydn iffarnak gans Ralston. Drog yw genama clôwes hebma, rag dha kerensa – saw yth esof ow tesîrya ty dhe wodhvos bos an Lewydhyon unverhës dhe’th scodhya jy. Nyns yw an pollat-ma pòr dhâ genen. Leun a skians heb dowt, mès tabm re skiansek, dhe’m breus avy. Yma ev ow pretendya fatell wrug dobla kevarhow fast an scol dre neb hygyon i’n Keschaunj Stockys – lyckly lowr, saw res yw bos war a dhen a’n par-na. Ytho, mar mydn gwil mêstry warnas, lavar dhodho yn cortes teg mayth ella ev dhe’n jowl. Ny garsa an Lewydhyon ty dhe omdhysodha. Ny via Brookfield hebos jy an keth tyller-ma, dell wodhons. Dell woryn ny oll. Y hyllyth remainya obma erna vy cans bloodh mara pëdh whans dhys – yma govenek dhyn iredy a hebma.”

Orth an ger-na – kefrës i’n very termyn hag yn fenowgh pàn y’n derivys a’y wosa – Chyps a veu gyllys in dagrow.

Chaptra 12

Ytho ev a remainya in Brookfield, ha dos nes dhe Ralston lyha gyllyn. Hag in 1911 Ralston a dhepartyas, “rag gwelhe y resegva”; profyes veu dhodho soodh an pendescador in scol brâssa hy hanow mesk oll an scolyow pryva. An holyor o den henwys Chatteris, hag ev o dâ gans Chyps; whath yonca o va ès Ralston pàn veu hedna appoyntys – peswardhek bloodh warn ugans. Yth esa pùb huny ow leverel y vos pòr skentyl; wèl, ev o modern (Trypos an Sciencys Naturek), cowethek, ha caradow. Abàn wodhya ev convedhes bos Chyps peul in starneth Brookfield, ev a dhegemery an feth yn cortes hag yn fur.

In 1913 y feu wàr Chyps fakel clos dywvron, hag ev ow powes dhywar y dûta oll an Termyn Gwâv ogasty. Rag hedna ev a dhetermyas omdhysodha i’n hâv esa ow tos, pàn vedha va pymp bloodh ha try ugans. Oos athves teg, a nyns o; ha geryow lobm Ralston owth effethya neb udn vaner. Yth esa ev owth omsensy, tarya dell vedha anêwn, mar ny ylly gwil y whel yn onest. Gans hedna, ny vedha ev ow kescar yn tien. Ev a vydna kemeres rômys wor’gobren dres an strêt, gans an ven’vas Mêstres Wickett, o maghteth kyns i’n golghty; ev a ylly vysytya an scol bÿth pàn ve whans dhodho, ha bos whath, in neb styr, radn anedhy.

I’n dewetha kydnyow, pedn an Termyn-na, mis Gortheren 1913, Chyps a recêvas y royow farwèl ha gwil areth. Nyns o hy areth hir, saw y feu inhy lies ges, ha doblys veu hy hës, pàr hap, gans oll an wharth esa ow lesta hy fros. Y feu inhy moy ès udn devyn Latyn, kefrës ha mencyon a Gapten an Scol, a wrug gorlywa y servycyow (servycyow Chyps) dhe Brookfield. “Mès dell wodher – emf – ev yw devedhys – emf – a deylu plegys dhe worlywans. Me – èm – a remember – fatell o – unweyth – res stewany y das ragtho. (Wharth.) Me a scoryas dhodho udn poynt – emf – rag neb trailyans Latyn, hag ev – emf – a’n gorlywas bys in seyth poynt! Emf – emf!” Wharth owth uja ha liesgweyth hùrâ tervus! Ger tîpek a Chyps, pùbonen dell brederys.

Ev a gomplas fatell o va tregys in Brookfield dyw vledhen ha dêwgans, hag ev pòr lowen ena. “Ow bêwnans o hebma,” yn medh, sempel lowr. “O mihi praeteritos referat si Jupiter annos … Emf – nyns eus otham – heb mar – trailya hedna … (Showr a wharth.) Yth esof ow perthy cov a jaunjys in Brookfield, calj anodhans. Ow perthy cov a’n – èm – a’n kensa dywros. Ow perthy cov a’n dedhyow nag esa gass na tredan ha pàn esa dhyn servont o cries ‘maw an lugern’ – ny wrug ev tra vëth ma’s glanhe ha desedha hag anowy an lies lugarn i’n scol. Yth esof ow perthy cov a’n rew cales a dhurya seyth seythen i’n Termyn Gwâv – ny ylly bos gwary sport vëth, hag oll an scol ow tesky slynkresek wàr an Kersegy. Êtek eth deg nampÿth o hedna. Yth esof ow perthy cov a’n dedhyow may codhas an vregh Alman wàr dhyw radn in teyr a’n vebyon ha Hel Brâs trailys dhe dhyberthva rag clevyon. Ow perthy cov a’n tanjys brav a wrussyn lesky nos Mafeking. Cunys veuva re ogas dhe’n clùbva crycket, ha res o dhyn kerhes an brygâd rag y dhyfudhy. Hag yth esa an dus dyfudhy ow sensy aga fest aga honen, ha’n moyha radn anodhans – èm – in stât nag o dhe dhesîrya. (Wharth.) Yth esof ow perthy cov a Vêstres Brool, ha’y skeusen hy whath i’n Shoppa Whegow; yth esa hy ow servya ena erna wrug ôwnter in Austrâlya a gemynas dhedhy myns dâ a vona. In gwiryoneth, yth esof ow perthy cov a gebmys tra may carsen vy, dell dybaf lower torn, screfa lyver. Now, pan hanow dhe’n lyver-ma? ‘Covyon a Welen ha Lînednow’ – eh? (Lies hùrâ, lies wharth. Ot onen dâ, dell brederys an bobel – onen a’y very gwelha.) Wèl, wèl, martesen me a wra y screfa, nepprës. Saw derivas dhywgh why a via whecka genef iredy. Yth esof ow perthy cov … ow perthy cov … saw spessly ow perthy cov a’gas fassow. Nefra ny wrav ankevy oll an re-ma. Yma milyow a fassow i’m brës – fassow mebyon. Mar mydnowgh ow vysytya vy i’n bledhydnyow usy ow tos – ha govenek a’m beus why oll dhe vydnas in gwir – me a whela perthy cov a’gas cotha fassow, saw y hyll bos na woraf gwil hedna yn tâ – hag udn jorna why a’m gwelvyth in neb le, ha ny wrav vy agas aswon, ha why ow leverel dhywgh agas honen – ‘Nyns usy an cothwas ow perthy cov ahanaf.’ (Wharth.) Mès me a borth cov ahanowgh defry – kepar dell owgh why i’n eur-ma. Ot an poynt a skians. I’m brës vy nefra ny wrewgh why tevy in bàn. Nefra. Traweythyow, rag ensampyl, pàn eus pobel ow côwsel orthyf a’gan Caderyor dhe’n Lewydhyon, meur y vry, me a breder inof ow honen – ‘Eâ, maw jolyf bian, ha’y vlew heb aga crîbya wàr y bedn – na wor tra vëth a’n dyffrans inter Jerond ha Jerondyf.’ (Wharth freth.) Wèl, wèl, res yw heb pêsya – emf – bys i’n nos. Gwrewgh predery ahanaf tro ha tro, dell vedhaf vy certan ow predery ahanowgh why. ‘Haec olim meminisse juvabit’ … unweyth arta nyns eus otham trailya hedna …” (Lies wharth, lies cry, ha hùrâ hirhës.)

Mis Est, 1913. Chyps êth dhe Wiesbaden, rag eva an dowr, ha godrega in chy descador Brookfield a’n Almaynek, Herr Staefel, neb o cothman dhodho. Staefel o try deg bledhen yonca ès Chyps, mès yth esa an dhew dhen ow cowethya warbarth yn fryntyn. Mis Gwydngala, pàn dhalathas an Termyn, Chyps a veu dewhelys hag anedhy in chy Mêstres Wickett. Creffa o va, gwell y yêhes, warlergh y dhegolyow, ha bos omdednys namnag o edrek ganso. Byttele, ev a gafas lowr a whel. Ev a wre gelwel oll an vebyon nowyth dhe brës tê. Ev a wre meras orth oll an fyttys a bris wàr bark Brookfield. Unweyth pùb Termyn ev a wre kynyewel gans an Pendescador, hag unweyth gans an dhescadoryon in ketelma. Ev a wrug omgemeres rag parusy ha golegy Kevarwedhyador Brookfield nowyth. Ev a dhegemeras caderya Clùb an Scoloryon Kyns ha mos dhe gynyewow in Loundres. Ev a screfa artyclys traweythys, leun a vater ges hag a dhevydnow Latyn, rag jornal Brookfield a bùb Termyn. Ev a redya The Times pùb myttyn – dour; hag ev a dhalathas inwedh redya novellys helerhy – yth esa an re-ma ow plegya dhodho abàn veu Sherlock devedhys gans kensa gwevrans nans o pell. Eâ, ev o bysy lowr, ha lowen lowr kefrës.

Udn vledhen wosa hebma, in 1914, ev a veu ôstyas unweyth arta i’n kydnyow pedn an Termyn. Yth esa showr a gows gwerryans – gwerryans dynasak in Ùleth, ha trobel inter Austrya ha Serbya. Herr Staefel o parys dhe dhybarth ternos dhe Jermany, hag a’n negys-ma i’n Balcanyow ev a leverys dhe Chyps na vedha cudyn vëth, dh’y vreus ev, ow tos anodho.

Chaptra 13

Bledhydnyow an Gwerryans.

Kensa scruth, dhana kensa govenek. Batel an Marne, jyn rolya an Rùssyans, Kitchener.

“A brederowgh an gwerryans dhe dhurya pell, a syra?”

Chyps pàn veu govydnys, hag ev ow meras orth kensa provwary an sêson, a worthebys lowen lowr y jer. Ev o, kepar ha ken milyow, camdybys yn tien; saw dyhaval a’n ken milyow, ny wrug ev cudha y gamdybyans moy adhewedhes. “Ny a yll – èm – gorfedna oll an dra – èm – kyn Nadelyk. An Almanas re beu fethys solabrës. Saw praga? A venses jùnya dhe’n dus ervys, Forrester? Otta ger ges – rag bÿth ny’s teva Brookfield byhadna mab nowyth ages Forrester – nyns o moy ès peswar troos’hës a-ugh y votas pel droos strollek. (Saw ges vëth pàn teffa a’y wosa ha consydra, rag y feu hebma ledhys in 1918, sethys mes a’n air in udn flabma dres Cambrai.) Saw ny wodhya nagonen myns o whath dhe wharvos. An kensa scolor kyns, yth hevelly trajyk ha barthusek pàn veuva marow wàr an gaslan – mis Gwydngala. Chyps pàn dheuth an derivas a brederys: Nans yw cans bledhen yth esa mebyon a’n scol-ma ow qwerrya wàr an Francas. Ass yw neb maner stranj, y coodh dhe offrydnow an eyl henath dylea offrydnow y gela. Ev a whelas leverel hedna in geryow dhe Blades, Pedn Chy Scol, saw Blades, êtek bloodh ha lebmyn ow parusy bos cadet, ny wrug ma’s wherthyn. Oll an istory coth-na, pana brow? Nyns yw lemen Chyps hag onen a’y tybyansow coynt.

1915. Luyow maglys stag dhia’n mor bys in Pow Swyts. An Dardanellês. Gallipoli. Caslÿsyow ow spryngya in nes Brookfield, soudoryon owth ûsya an gwelyow gwary rag sport ha practycyow ervys; dysplegyans desempys a Brookfield O.T.C. (Bagas Desky Offycers). Gallas an brâssa radn a’n yonca descadoryon, pò yth esa udnwysk lebmyn i’ga herhyn. Pùb nos Sul, i’n chapel warlergh servys an gordhuwher, y fedha Chatteris ow redya yn uhel henwyn scoloryon kyns hag anjy marow, gans bewgraf cot dhe genyver onen. Pòr amuvyansek; mès y predery Chyps, wàr an esedhva moyha delergh in dadn an soler: Nyns yw an re-ma saw henwyn only dhodho ev, ny wel ev aga fâss dell y’s gwelaf vy …

1916. Batel an Somme. Try hanow warn ugans redyes yn uhel in udn gordhuwher Sul.

Pedn an Gortheren uthyk-na, yth esa Chatteris ow côwsel orth Chyps neb dohajëdh in chy Mêstres Wickett. Gorlavurys o va hag awhêrak, ha’y semlant fest anyagh. “Rag gwirleverel, Chipping, obma nyns yw dhybmo êsy màn. Gor tèr ov vy nawnjek bloodh warn ugans, heb bos demedhys, hag yma lies huny ow cresy, dell hevel, anjy dhe wodhvos pëth a goodh dhybm gwil. Inwedh dell wher, my yw diabetyk, heb gallos contentya Offycer Medhek moyha dall, saw ny vydnaf a’m bodh pydna testscrif drogstudh dhe’m daras arâg.”

Tra vëth ny wodhya Chyps kyns a’n dra; hag ev diegrys, rag Chatteris o pollat plesont ganso.

Chatteris a bêsyas: “Ty a wel fatl’yw – Ralston a wrug lenwel an felshyp gans tus yonk, oll pòr dhâ, heb mar – saw an moyha radn a’n re-na a jùnyas dhe’n luyow ervys ha’n descadoryon gorthry yw gwadn lowr, dre vrâs. An vebyon a dhenewas wàr udn descador botel ink in y wùdhùgen neb gordhuwher a’n dewetha seythen … fol pur … a gemeras sterycks. Res yw dhybmo lêdya classys, menystra Prep rag felyon a’n par-na, yma whel dhe wil bys hanter-nos pùb nos, ha cafos scorn avell onen diek kyn tremena. Pelha ny wodhava’ nameur. Mar ny vëdh gwell nessa Termyn, y’m bÿdh mothow cowesow.”

“Kescolon yth ov in gwir,” yn medh Chyps.

“Ow govenek dell o. Devedhys on ytho dhe’n pëth a vensen vy govyn orthys i’n tor’-ma. Wàr verr lavarow, me a garsa profya – mara pes abyl pàr hap, hag inclynyes – a yllyth martesen dewheles polta dhe’n scol? Yagh lowr osta a’th semlant, ha ty a wor oll an rôpys yn sur. Heb whel cales ragos – adar otham a lies nerth – nebes oberow bian, obma hag ena, dell vynhy aga dôwys. Moy ès kebmys whelyow a wrelles jy certan – kyn fêns meur aga frow heb dowt – yth esof ow yêwny gweres in fordhow erel – very presens dhejy a via vas. Den moy kerys gans an vebyon ny veu bythqweth, na nyns eus hedhyw – ty a withsa pùptra yn fast mar pe peryl a derry dhe dybmyn. Ha martesen yma an peryl-ma ow tegensewa …”

Chyps a worthebys, cot y anal ha joy sansyl in y golon: “Dos a wrav vy.”

Chaptra 14

Whath yth esa dhodho y rômys in chy Mêstres Wickett, whath ev o tregys ena; saw pùb myttyn, hanter wosa deg ogas lowr, ev a wysca y gôta ha’y lien codna ha mos dres an strêt dhe’n scol. Pòr yagh o va orth y vreus, ha’n whel y honen nyns o poos. Nebes classys a Latyn hag Istory Roman – an lessons coth – an leveryans coth kefrës. An keth ges gans an Lex Canuleia – otta henath nowyth na’n clôwas kyns, ha Chyps plêsys dres oll kynda pàn spêdyas fest yn frav. Yth hevelly tùch par ha gwarior kerys a’n hel ilow pàn dheffa ha dewheles dhe’n waryva warlergh very dewetha performans.

Y feu praisys gans pùb huny dell ylly ev, mar scon, aswon hanow ha fâss kenyver mab. Nyns o desmygys pan dywysyk ev dhe wetha y wodhvos kyn fe dres an strêt.

In kenyver tra ev a wrug soweny spladn. In neb maner coynt, ev a weresa defry, convedhes dell ylly pùb huny. Ev a wodhya, dhe’n kensa treveth in y vêwnans, bos otham anodho y honen – o otham, pelha, abarth neppÿth pòr nes dh’y golon. Percêvyans moy aruhel in oll an bÿs nefra nyns eus, hag ev wàr an dyweth a’n jeva.

Yth esa ev ow qwil lower ges nowyth inwedh – a’n O.T.C., hag a’n ewnradnans a vytel, hag a’n lednow tewl rag own ewhias air, ha’n re-ma desedhys wàr bùb fenester. Neb sort stranj a bellen brewgig a dheuth hag apperya i’n Bewdern de Lun, ha Chyps orth hy henwel abhorrendum – ‘kig a res y abhorrya’. An whedhel êth adro – ’rusta clôwes dewetha ges Chyps?

Y feu Chatteris clâv in gwâv 1917, ha secùnd torn in y vêwnans yth o Chyps Pendescador Rag Tro. Ena, mis Ebrel, Chatteris a veu marow, ha’n Lewydhyon a besys orth Chyps a dhurya ‘gwerryans hedre vo hogen’. Ev a wrug assentya, mar mydnens y sevel orth appoyntya yn sodhogyl. An onour-na, may halsa y hedhes worteweth, yth esa ev ow plynchya der anyen dhyworto, owth arvrusy y honen dylowr in lies fordh. Yn medh dhe Rivers: “A welta? Den yonk nyns oma, ha ny garsen may whrella pobel – èm – gwetyas taclow meur orta vy. Me yw kepar hag oll an coronals ha’n ugh-hùmbrynkysy eus lebmyn in pùb plâss – nyns yw ma’s hap gwerryans. Soudor kebmyn ov vy, adar namoy.”

1917, 1918. Chyps a vêwas dredhans. Y fedha a’y eseth in studhva an Pendescador pùb myttyn, owth handla problemow, ow tyghtya maters a groffal hag a wovynadow. In mes a’y experyens efan y teuth omdrestyans cuv ha clor. Mentêna skians a gemusur, hèn o an porpos moyha bysy. Pàn esa kebmys a’n bÿs ow kelly hebma, y codha y ventêna le may fe va ow longya hegar – in realeth pò in govenek.

De Sul i’n chapel y fedha eev i’n eur-ma ow redya an rol drajyk, ha traweythyow y feu gwelys ha clôwys fatell esa ev owth ola dredhy. Wèl, prag na? yn medh an scol; cothwas o va; ken onen y halsens dysprêsya rag gwander kepar.

Udn jëdh ev a recêvas lyther devedhys a Bow Swyts, a gothmans i’n tyller-na; harlych censoryes o va, mès y’n jeva darn nowodhow. An nessa Sul, warlergh henwyn ha bewgrafow an scoloryon kyns, Chyps a wrug hedhy pols, dhana keworra:

“Yma seul hag esa obma kyns an Gwerryans, bohes gàs nùmber, ow perthy cov a Max Staefel, an descador a’n Almaynek. Yth esa ev ow vysytya y deylu in Jermany pàn dhalathas an vresel. Ev o meurgerys hedre veu obma, hag ev a gafas lies cothman. Myns a’n aswony, drog y fëdh genowgh, ow clôwes y feuva marow dewetha seythen, orth Voward an West.”

Tabm gwydnyk o Chyps pàn esedhas wosa hedna, ha godhvos ev dhe wil neppÿth nag o comen. Wèl, ev ny gemeras avîsyans kyns gans den vëth; ny ylly ma’s ev bos blâmys. Moy adhewedhes, avês dhe’n chapel, ev a glôwas argyans:

“Orth Voward an West, Chyps a leverys. Usy ow mênya an den dhe vos soudor a’n Almanas?”

“Usy sur.”

“Stranj, ytho, redya y hanow gans oll an re erel. Escar pàn o va.”

“Ogh, lyckly sians Chyps. An gwas yw whath wor’tip.”

Chyps, arta in y rom, nyns o dysplêsys a’n complans. Eâ, ev o wor’tip whath – gans lies nôcyon a dhynyta hag a helsys nag o pâls na felha i’n bÿs gyllys fol. Hag ev a brederys: Brookfield a’s degebmer ahanaf iredy, heb kemeres a bùbonen ken.

Unweyth, y vreus pàn veu whelys tùchyng practys baynettys in nes an clùbva crycket, ev a worthebys gans y don syger hag asthmatek re beu copies mar venowgh ha mar worlywys: “Yth hevel – dhybmo vy – emf – fordh pòr jorlus a ladha tus.”

An whedhel a veu darlêsys hag enjoyes heudh – fatell leverys Chyps dhe certan hot brâs a’n Sodhva Gwerryans bos omlath baynettys omlath chorlus. Chyps dell yw defry! Hag y cafas gnasêr dhodho – gnasêr ûsyes nowyth gans an bobel: ev o dhyrag-Gwerryans.

Chaptra 15

Hag unweyth, in nos a lorgan leun, an gwarnyans ewhias air o glôwys pàn esa Chyps ow tesky Latyn dh’y Beswora Class Iselha. An godnys a dhalathas dystowgh ogasty. Abàn esa meur shrapnel ow codha wàr an tu ’vês, yth o mar dhâ gansans oll, dell hevelly dhe Chyps, gortos aberveth wàr leur goles Chy Scol. Byldyes crev, gwell scovva agesso in Brookfield nyns esa; ha mar codha sqwat dydro, wèl, pùppynag may fêns, ny vêwens y wosa hedna.

Ytho ev êth in rag gans y Latyn, ow côwsel nebes uhelha inter dassenyans bobmyn an godnys ha kynvan tydn an tanbelenygow gorthairen. Radn a’n vebyon o ownek; yth esa very nebes owth attendya an lesson. Ev a leverys yn whar: “Yth hevel dhis martesen, Robertson – orth an present prÿjweyth in istory an bÿs – emf – nag yw negys Cesar in Gâl dyw vil vledhen alebma – emf – kebmys y bris ha bos – emf – kesyêwans afrêwlys an verb tollo – emf – whath le y vern. Saw crës vy – emf – ow Robertson ker – hebma nyns yw gwir.” I’n prës-na y feu bobm brâs dres ehen – hag in nes. “Ny ylta – emf – jùjya taclow ha’ga fris – emf – herwyth aga thros. Ogh, na ylta, re’m fay.” Wharth a’n scaffa. “Ha seul – emf – re beu a bris – dre vilyow a vledhydnyow – ny vëdh – tegys marow – awos neb marchont mog – in y whêlva – dhe dhesmygy sort nowyth a vyshef.” Dallath a folwherthyn isel mesk an own; rag Burrow, an descador gwydnyk, tanow, hag anteythy y yêhes, a’n jeva les’hanow an Marchont Mog. Ken bobm – ha nes dhe voy. “Gesowgh ny – èm – dhe dhos arta dh’agan ober. Mars yw tenkys dell vëdh an ober – emf – goderrys scon, gesowgh ny dhe vos kefys in gwythres – emf – gwyw yn tien. Eus neb a vydn styrya agan text?”

Maynard, bohek, bold, codnek, ha taunt, a leverys: “My a vydn, syra.”

“Pòr dhâ. Kê dhe folen dêwgans ha dallath orth an lînen moyha woles.”

Yth esa an bobmyn ow pêsya bodharus; hag oll an chy ow crena kepar ha pàn ve drehevys dhywar y selveyn. Maynard a drouvyas an folen, esa polta pelha i’n lyver, ha dallath yn tydn:

“Genus hoc erat pugnae – hèm o an sort a gas – quo se Germani exercuerant – an Almanas may rosons aga honen dhedhy – Ogh syra, ass yw hedna dâ – pana hûmour bryntyn, syra – longus dh’agas gwelha oll –”

Y talathas wharth gwir, ha Chyps owth addya: “Wèl – emf – why a wel – lebmyn – fatell yll an tavosow marow-ma – emf – dasserhy pùb termyn – eh? Eh?”

Wosa an class y whodhyens y bos pymp tanbellen codhys adro dhe Brookfield, ha’n moyha ogas anodhans scant avês dhe dir an scol. Naw corf a veu ledhys.

Y feu an whedhel derivys, dasterivys, afînys. “Bythqweth ny veu brawagh i’n body brav-na. Hag ev ow cafos neb udn devyn rag lymna an pëth esa ow wharvos. Neppÿth in Cesar ow campolla maner cas an Almanas. Dar ny gressewgh bos taclow a’n par-na in Cesar? Ha Chyps, assa wharthas … why a wor fatl’usy ow wherthyn defry … th’esa dagrow ow resek wàr y fâss … bythqweth ny wharthas dhe voy …

Famos o ev.

Gans y won coth ha skethednek, y gerdh ow tallath trebuchya, y lagasow clor ow meras glew dres amal dur y spectaclys, hag oll an dythys coynt aga hûmour, ny vensa Brookfield chaunjya atom vëth anodho.

An unegves, mis Du, 1918.

Y teuth nowodhow myttyn; udn degol leun a veu ornys dhe’n scol, ha pùb i’n gegyn conjùrys dhe brovia kenwes mar jolyf dell o possybyl in danjer an ewnradnans. Y feu lies hùrâ, lies cân, hag omlath bara dres an Bewdern. Pàn wrug Chyps entra in cres an tervans y wharva taw adhesempys, ena todn ha todn a’n garmow hùrâ; yth esa pùb huny ow meras stag warnodho gans golok glew dywysyk, avell wàr arweth vyctory. Ev a gerdhas dhe’n arethva arâg, kepar ha pàn vydna gwil cows, saw shakya y bedn warlergh tecken, minwherthyn, ha kerdhes arta in mes.

Yth o dëdh a leythter ha nywl, ha’n kerdh dres an plain pedrak bys i’n Bewdern a wrug dhodho anwesy. Nessa jorna yth esa va i’n gwely ha fakel clos dywvron warnodho; na’n gwely nyns o gesys kyns Nadelyk. Saw i’n very nos-na, an unegves mis Du solabrës, ev a dhanvonas dhe’n Lewydhyon y lyther omdhysodha.

Pàn wrug an scol dascùntell warlergh an degolyow yth esa va arta in chy Mêstres Wickett. Acordyng dh’y bejadow y honen, ny veu farwèl na presentyans namoy, tra vëth marnas shakya dêwla gans y holyor, ha’n geryow ‘rag tro’ crowsegys dhe ves wàr baperieth sodhogyl. An ‘hedre vo hogen’ o deu.

Chaptra 16

Hag i’n tor’-ma, pymthek bledhen wosa hedna, y hylly ev meras wàr dhelergh gans cosoleth down ha feythus. Nyns o va clâv heb mar – traweythyow nebes sqwith, ha lavuryes y anal in mîsyow an gwâv. Ny vydna mos tramor – ev a’n provas unweyth, saw der hap ev a dheuth dhe arvor Frynk Soth in onen a’y brejyow yêyn, dour heb argemydnans vëth. “Gwell yw genef – èm – anwesy – emf – i’m gwlas ow honen,” dell levery wosa hedna. Res o kemeres gwith anodho y honen pàn ve gwyns a’n ÿst, mès nyns o kydnyaf ha gwâv drog dre vrâs; y’n jeva tan tobm, ha lyfryow, ha gallos gwetyas an hâv. An gwelha oll o an hâv ganso, heb dowt; y fedha an gewar gwyw, hag yth esa lies scolor kyns ow vysytya. Pùb pedn seythen y fydna re anodhans ow tos dhe Brookfield in carr ha knoukya orth an daras. Traweythyow y whrug an re-ma y sqwîtha, mar teuth nùmber brâs wàr an keth udn torn; saw nyns o bern dhe wir; ev a ylly powes ha cùsca wàr aga lergh. Ha màl o ganso aga vysytys – moy ès pùptra ken o whath i’n bÿs dhe enjoya. “Wèl, Gregson – emf – ahanas yth esof ow perthy cov – emf – holergh rag oll in pùb eur oll – eh – eh? Pàr hap te a vëdh holergh ow mos coth – emf – kepar ha me – emf – eh?” Ha moy adhewedhes, pàn veu an vysytyor gyllys arta ha Mêstres Wickett owth entra rag remuvya an taclow tê: “Mêstres Wickett, Gregson yonk a vysytyas – emf – sur te a’n remember. Mab hir ha spectaclys gèn ev. Holergh pùb eur. Emf. Gobrys lebmyn gans – emf – Kesudnyans an Nacyons – le na vëdh – lyckly lowr – y sygerneth – èm – aspies – eh?”

Ha traweythyow, pàn sonas an clogh rag Bualgorn, ev a vydna mos dhe’n fenester ha meras dres an strêt ha ke an scol ha gweles abell an vebyon dell esens y ow kerdhes an eyl warlergh y gela in lînen danow orth an vynk predn. Oos nowyth, henwyn nowyth … saw an henwyn coth ow remainya whath … Jefferson, Jennings, Jolyon, Jupp, Kingsley Primus, Kingsley Secundus, Kingsley Tertius, Kingsley … pleth esowgh oll, pleth owgh gyllys? … Mêstres Wickett, kergh dhybm cùppa tê kyns Prep, a yllyth, mar pleg?

An dhegvledhen wosa an Gwerryans a scubyas drestans gans clatter a jaunj hag a dhrog-êwnans; Chyps a vêwa dredhy, ha tùllys a’y wovenek yn town pàn wrug meras tramor. An Ruhr, Chanak, Corfû; yth esa lowr rag anês a’n bÿs. Saw in y ogas, in Brookfield, ha kefrës, in styr moy ledan, in Englond, yth esa neppÿth ow huda y golon awos y vos coth – hag ow turya. Moy ha moy ev a wely rest a’n bÿs avell udn deray cowrek may whrug Englond offrydna lowr – martesen re. Saw ev o contentys a Brookfield. Gwredhys o hy in taclow re beu prevys gans termyn ha chaunj ha gwerryans. Stranj, i’n styr moy ledan-ma, pana vohes o an chaunj gensy. An vebyon o kenedhel moy cortes; nyns esa fara compressa na felha; yth esa moy cùssyans, moy fâlsury. Yth esa caradôwder moy gwiryon inter descador ha mab – le bobauns a’n eyl tu, le oylecter wàr y gela. Onen a’n dhescadoryon nowyth, fresk in mes a Rësohen, a ros kefrës cubmyas dhe’n Wheffes Class ûsya y hanow besyth orto. Nyns o hedna dâ gans Chyps; in gwiryoneth, yth o myjyn diegrys. “Kepar ha pàn – emf – vydna ev sîna pùb derivas pedn Termyn – emf – ‘gans gormynadow a gerensa’ – eh – eh?” yn medh dhe nebonen.

I’n Astel Ober Kebmyn a 1926 mebyon Brookfield a wrug carga carvenow jyn gans sosten. Pàn veu gorfednys, Chyps a sensy emôcyon na’n jeva ma’s i’n Gwerryans. Neppÿth o wharvedhys, neppÿth ha’y vênyng worteweth heb bos recknys na whath; saw udn dra o cler: Englond a loscas tan unweyth arta in y danvaglen y honen. Ha worth neb intertainment a Ceremony Arethyow an vledhen-na, pàn wrug vysytyor Amerycan poosleva an sùmednow hûjes o còst an Astel dhe’n wlas, Chyps a worthebys: “Eâ, saw – emf – costly yw argebmyn pùpprës.”

“Argebmyn?”

“Wèl, a nyns o – emf – argebmyn – hag argebmyn pòr vrav – dhe wir? Cowl-seythen anodho – emf – heb kelly bêwnans vëth – heb setha bùlet vëth! Agas gwlas why – emf – a vensa scùllya moy goos in – emf – ewhias udn salûn gwyras!”

Wharth … wharth … pùppynag mayth ella ha pynag a lavarra, yth esa wharth. Ev a dhendylas hanow avell gesyor brâs, ha ges o gwaitys anodho pùb tro. Bÿth pàn saffa in cùntellyans in bàn ha côwsel, kefrës pàn wrella talkya dres bord sempel, y fedha pobel ow tarbary aga brës ha’ga fâss rag an ges. Y fedha ow colsowes in cher parys dhe vos dydhanys hag êsy o dhe gontentya. Lower torn yth esens y ow wherthyn kyns ès ev dhe dhos dhe’n poynt. “Dar ny veu Chyps coth in form dhâ?” a leverens a’y wosa. “Marthys y vos ev ow qweles pùb termyn an hûmour in kenyver tra …”

Wosa 1929 ny wrug Chyps departya orth Brookfield – na wrug rag mos kyn fe dhe gydnyow an Scoloryon Kyns. Own anwesy a’n jeva, ha nosweyth hir lebmyn ow sqwîtha re. Yth esa bytegyns ow tos dres an strêt dhe’n scol pàn ve awel dhâ; ha whath yth esa ow mentêna gwestva efan ha parhus in y rom. Y deythy o whath heb dyfyk, ha frank o va a bùb awhêr personek. An mona a wre va recêva o moy ès y otham spêna, ha y gevalaf vian, gorrys in gyltys, ny wrug sùffra pàn dheuth an coodh. Y fedha ev ow ry meur a’y vona dhe re erel – dhe bobel ow vysytya gans whedhel anfujyk, dhe dhyvers arhasow a’n scol, kefrës dhe myssyon Brookfield in Loundres. In 1930 ev a screfas lyther kemyn. Marnas royow dhe’n myssyon ha dhe Vêstres Wickett, ev a gemynas myns esa dhodho i’n bÿs dhe fùndya scolorieth entra ôpyn dhe’n scol.

1931 … 1932 …

“Pana vreus a Hoover, syra?”

“A gresowgh y fydnyn mos arta dhe owr nepprës?”

“Fatl’yw gàs opynyon a bùptra, dre vrâs, a syra? A vëdh lagas i’n cloudys?”

“Peur fëdh an tid ow trailya, Chyps, a was? Ty a dal godhvos, gans kebmys experyens in dha dhedhyow.”

Y fedhens y oll ow tos ha govyn, kepar ha pàn ve va neb sort a brofet ha kelghwodhyador warbarth – moy kefrës ès hedna, rag dâ o gansans cafos gorthyp servyes avell ges. Y hylly ev leverel:

“Wèl, Henderson, pàn ena – emf – meur yonca den – yth esa nebonen a vedha – èm – ow promyssya dhe bobel naw dynar rag peswar. Ny wòn mara’s cafas – emf – den vëth, mès – emf – agan rêwlysy a’n jëdh hedhyw – èm – a wrug assoylya solabrës, dell hevel, an problem fatl’allons y ry – emf – peswar dynar rag naw.”

Wharth.

Traweythyow, pàn esa ev ow rôsya der an scol, y fedha mebyon vian a’n kynda moy taunt ow qwil qwestyons, heb porpos moy ès kemeres ‘dewetha ger Chyps’ rag daswerth.

“A syra, mar pleg, pana vreus a’n Towl Pymp Bledhen?”

“Syra, yw Jermany yêwnys, a dybowgh, dhe werrya unweyth arta?”

“A wrussowgh mos dhe’n gwaya-mir nowyth, a syra? Yth êth avy, gans ow theylu agensow. Plâss sêmly lowr rag Brookfield mar vian. Yma Wurlitzer dhodhans.”

“Ha pandra – emf – i’n bÿs – yw Wurlitzer?”

“Organ yw, syra – organ cynema.”

“Ren ow thas … me a welas an hanow-na wàr astell argemydna, mès yth esof – emf – ow soposya – ev dhe vos neb ehen – emf – a selsygen …”

Wharth … Ogh, otta ges nowyth Chyps, a sos, hag onen parfyt. Pàn esen vy ow whedhla dhe’n gwas coth a’n gwaya-mir nowyth …

Chaptra 17

Yth esa ev esedhys in y barleth arâg, chy Mêstres Wickett, udn dohajëdh mis Du in tredhek warn ugans. Yêyn o ha nywlek, hag ev heb bedha mos mes a’n chy. Nyns o va omglôwys yn pòr dhâ nans o Dëdh Astel Omlath; ev a wrug tabm anwesy, yth esa ow predery, worth an servys i’n chapel. Merivale a vysytyas myttyn, rag kestalkya kepar dell wre va pùb pymthek. “Yw pùptra yn tâ? Omglôwys colodnek? Otta gwyw – gortos ajy in kewar avell hedhyw – yma showr a flû i’n bobel. A’m be bêwnans why rag jorna pò dew unweyth in ketelma!”

Bêwnans eev … ha pana vêwnans o va! Yth esa oll y bajont brâs ow lesca dhyragtho, ha Chyps a’y eseth ryb an tan i’n dohajëdh-na. An lies tra a wrug ev gwil hag a wrug ev gweles; Kergraunt i’n whêdegow, Great Gable neb myttyn a vis Est; Brookfield in pùb prÿjweyth ha sêson dre oll an bledhydnyow. Hag inwedh, an lies tra na wrug ev gwil bythqweth, na nefra ny wre va pàn êns y gesys ganso yn re holergh – bythqweth ny wrug ev viajya in airen, rag ensampyl, na gweles kenen cows. Ytho, ev a’n jeva moy experyens ha le experyens i’n kettermyn ages an yonca mab i’n scol, dre lycklod; ha hedna – an paradox a henys hag a yowynksys – yth o an pëth a vydna an bÿs henwel avauncyans.

Yth esa Mêstres Wickett in ken plâss, ow vysytya kerens in treveglos nag o pell; hy a wrug gasa taclow an prës tê parys wàr an bord, ha bara hag amanyn gansans ha moy a gùppys mar teffa hag ôstya nebonen. In dëdh par ha hebma, bytegyns, nyns o vysytyor pòr lyckly; ha’n nywl avês ow mos tewa pùb eur, Chyps a vëdh, gwirhaval, dygoweth.

Saw nâ. Neb pymthek mynysen dhe beder eur, y feu senyans ha Chyps, pàn êth y honen dhe’n daras arâg (ha mos ny goothvia), a vetyas gans mab byhadnyk ha cappa Brookfield wàr y bedn hag ownecter tydn wàr y fâss. “A syra, mar pleg,” ev a dhalathas, “usy Mêster Chyps tregys obma?”

“Emf – y fëdh gwell genes dos ajy,” Chyps a worthebys. Hag in y rom warlergh tecken ev a geworras: “Me yw – emf – an den esos ow whelas. Now, pandra – emf – allama gwil ragos?”

“Y a leverys why dhe’m gelwel obma, syra.”

Chyps a vinwharthas. Ges coth – prat coth, ha croffolas ny dal dhodho ev, mesk oll an bÿs, wosa gwil kebmys ges in y dhedhyow. Ha dydhan a vedha, neb fordh, pàn vydna addya udn ges dh’aga ges ynsy; rag showya ev whath dhe wil y bart, byttele. Ev a leverys ytho, ha’y lagasow ow terlentry: “Poran, a vab, me a’th helwys jy rag eva tê genef. A vynta – emf – esedha ryb an tan? Emf – ny welys dha fâss kyns, dell hevel. Fatla yll bos?”

“Me yw nowyth dyberthys a’n yêhesva, syra – th’esen i’n tyller a dhallath an Termyn, awos an vregh gogh.”

“Awotta praga.”

Y talathas Chyps, yn tevosek warlergh ûsadow, kemysky tê in mes a dhyvers kystednow; dre jauns dâ yth esa hanter tesen know Frynk in y gùbert, ha whegrew gwydnrudh warnedhy. Ev a gafas hanow an mab, o Linford, hag ev tregys in Pow Salop; ha clôwes y vos devedhys dhe Brookfield avell kensa a’y deylu.

“A wosta – emf – Linford – Brookfield a vëdh kerys dhis – ûsys pàn vo genes. Nyns yw plâss nes mar uthyk – dell osta dowtys. Y’th eus nebes own anedhy – èm, eâ – eh? Own a’m beus vy kefrës, a vab ker – orth an dallath. Saw hèn yw – èm – pell alebma. Teyr bledhen ha try ugans – emf – rag bos harlych. Pàn êth – èm – avy aberth in Hel Brâs, an kensa treveth, ha – èm – gweles oll an vebyon – gor sur – own lowr a’m bo. In gwir – emf – bythqweth ny’m bo moy own i’m bêwnans. Na pàn – emf – wrug an Almanas bombardya obma – i’n Gwerryans. Saw – emf – ny dhuryas hir – an own-ma. An scol a veu scon – èm – olas dhâ dhybm.”

“A jùnyas lies mab aral i’n keth Termyn-na, syra?” Linford a wovydnas yn isel.

“Eh? Bès – re Dhuw a’m ros – nyns ena maw vëth – den en vy – den yonk, dew warn ugans ow bloodh! Ha’n nessa tro may whylly den yonk – descador nowyth – ow menystra y kensa Prep in Hel Brâs – emf – gwra predery – fatl’yw omglôwys!”

“Saw mars owgh dew bloodh warn ugans i’n tor’-na, syra –”

“Eâ? Eh?”

“Res yw why dhe vos – pòr goth – i’n eur-ma, syra.”

Chyps a wharthas cosel hir ganso y honen. Yth o ges dâ.”

“Wèl – emf – sur nyns ov – emf – ÿdhnyk mes a’n oy.”

Yth esa ev ow wherthyn cosel yn pell lowr.

Ena ev a gôwsys a daclow erel: a Bow Salop, a scolyow hag a vêwnans an scol yn kebmyn, a’n nowodhow in paperyow an jëdh-na. “Yth esos ow tevy aberth – emf – in bÿs pòr growsek y gynda, Linford. Martesen ev a vëdh nebes – emf – le crowsek – pàn vy parys dhodho. Re bo govenek – emf – in neb câss … Wèl …” Ha gans golok got wàr an clock ev a wrug y dheclaracyon coth hag ûsys. “Drog yw genef – emf – na yllyth tarya …”

Orth an daras arâg ev a shakyas dêwla.

“Benatuw, a vab.”

Ha’n gorthyp a dheuth, yn trebyl tydn: “Benatuw, Mêster Chyps …”

Yth esa Chyps esedhys unweyth arta ryb an tan, ha’n geryow-ma ow tasseny ahës dre lies tremenva y vrës. “Benatuw, Mêster Chyps …” Prat coth, gwil dhe vab nowyth cresy y hanow dhe vos Chyps in gwiryoneth; namnag o an ges tradycyonal. Na fors. “Benatuw, Mêster Chyps …” Ev a remembras fatell wrug Kathie, nosweyth kyns y jorna demedhy, ûsya an kethsam lavar, ha hy orth y vockya clor rag y jer sevur a’n dedhyow-na. Ev a brederys: Ny vensa den vëth cria ow cher dhe vos sevur hedhyw, heb mar na martesen …

Desempys yth esa dagrow ow rolya wàr y vohow – fowt longus dhe gothwas; folneth pàr hap, mès ny ylly ev na hen. Ev a’n omglôwas y honen pòr sqwith; kestalkya gans Linford indella a’n spênas qwit. Saw ev o pës dâ a vetya Linford. Mab plesont. Y kev sowena.

Der an air leun a nywl y sonas an clogh rag Bualgorn, megys hag ow trembla. Chyps a veras orth an fenester, gyllys loos i’n hanter-tewlder; prës o anowy golow. Saw kettel dhalathas gwaya, ev a wrug omsensy na ylly màn; re sqwith o va; ha wàr neb cor ny veu bern. Ev a bosas in y jair wàr dhelergh. Nyns ov ÿdhnyk – eh, wèl – gwir defry. Ha gans Linford y feu tùch dydhan. Scorys yn kempen wàr an parcel ges a dhanvonas an mab obma. Benatuw, Mêster Chyps … stranj, bytegyns, dell y’n leverys i’n very maner-na …

Chaptra 18

Pàn wrug ev dyfuna, rag y cùscas dell hevelly, ev a gafas y vos i’n gwely; hag yth esa Merivale ena, ow stôpya a-ughto hag ow minwherthyn. “Wèl, ty smat coth – omglôwys yn tâ? Assa wrusta dhyn scruth sodyn!”

Chyps a hanajas wosa polta, ha kemeres marth a wander y lev: “Prag – èm – pandra – pandra wharva?”

“Tra vëth ma’s ty tabm clamderys. Mêstres Wickett a dheuth tre ha dha gafos – fortydnys lowr. Ty yw diogel i’n tor’-ma. Gwra powes. Cùsk arta mar mydnys.”

Lowen o va nebonen dhe brofya tybyans mar dhâ. Ev o mar wadn, na wrug unweyth desmygy manylyon an dra – fatla veuva drës in bàn, pëth a leverys Mêstres Wickett, hag indelma rag. Saw dhana, adhesempys, ryb an gwely a’n tu aral, ev a welas Mêstres Wickett. Yth esa hy ow minwherthyn. Ev a brederys: Re Dhuw a’m ros, prag yma hy obma avàn? Ena, i’n skeusow adrëv Merivale, ev a aspias Cartwright, an Pendescador nowyth (ev a’n sensy ‘nowyth’ kynth o devedhys dhe Brookfield in 1919), ha Buffles coth, cries ‘Roddy’ yn comen. Coynt, fatell esens y oll obma. Ev a glôwas in y honen: Bytegyns, ny’m deur a wovyn a neb tra praga. Me a vydn cùsca.

Saw nyns o cùsk, naneyl nyns o dyfuna gwir; yth o neb studh intredhons, leun a lies hunros, lies fâss, lies lev. Golok goth a hebma, melody coth a hedna – darn a Mozart rag tredden dell wrug Kathie unweyth seny – garmow hùrâ, ha wherthyn, ha tros godnys – ha dres pùptra, clegh Brookfield, clegh Brookfield. “Ytho, dell welowgh, pàn o Mêstresyk Plebs whensys dhe dhemedhy Mêster Patrycyan … ‘ogh, ty fâls-gwas, y hyllyth defry …” Ges … Kig a res y abhorrya … Ges … Yw te, Max? Eâ, deus ajy. Pana nowodhow a’n Wlas Tas? … O mihi praeteritos … Ralston a leverys y bosaf lows gans fowt effethuster – saw ny yllens y omweres hebof … Obile heres ago fortibus es in aro … A wodhowgh trailya hedna – a wor nebonen? … Ges yw …

Unweyth ev a glôwas aga bos ow côwsel anodho i’n rom.

Yth esa Cartwright ow whystra dhe Merivale. “Cothwas truan – a vêwas heb mar yn tygoweth hag y honen oll.”

Merivale a worthebys: “Nyns o va y honen oll pùb termyn. Ev o demedhys, a wodhes?”

“Ô, bÿth ny wodhyen màn!”

“Hy a veu marow. Nans yw – ogh, deg bledhen warn ugans. Moy, martesen.”

“Dieth. Dieth na’n jeva flehes.”

Ha worth hedna Chyps a wrug egery y lagasow mar ledan dell ylly ha whelas cachya syglôwes. Cales o cows yn uhel, mès hanaja neppÿth ev a wrug worteweth, hag y oll a drailyas ha dos dhodho in nes.

Ev a omdôwly, pòr lent, gans an geryow. “Pandra – esowgh – èm – ow leverel – adro dhèm – namnygen?”

Yn medh Buffles coth, in udn vinwherthyn: “Tra vëth, a was – tra vëth – nyns esen ny ma’s ow covyn peur fydnys dyfuna mes a’th cùsk avarr.”

“Saw – emf – me a’gas clôwas – ow côwsel adro dhèm – defry –”

“Adar tra vëth a vry, ow gwas ker – yn pòr wir, my a’n afyth …”

“Me a glôwas why sur – onen ahanowgh – dhe leverel bos dieth – emf – dieth na’m bo flehes bythqweth … eh? … Saw lies a’m beus, a worowgh? … Lies a’m beus …”

Yth esa an re erel ow minwherthyn heb gortheby, ha Chyps wosa pols a dhalathas wharth, a lebmy faint in y vriansen.

“Eâ – emf – y’m beus,” ev a geworras in lowender crenus. “Milyow anedha … milyow anedha … ha pùb huny yw mab …”

Ena an keur in y scovornow a ganas udn dewetha kessenyans, whecka ha moy rial ès dell y’n clôwas bythqweth kyns, hag owth hebaskhe kefrës … Pettifer, Pollett, Porson, Potts, Pullman, Purvis, Pym-Wilson, Radlett, Rapson, Reade, Reaper, Reddy Primus … dewgh lebmyn in ow herhyn, why oll, rag dewetha ger ha ges … Harper, Haslett, Hatfield, Hatherley … ow dewetha ges … a’n clôwsowgh? … a wruga dhywgh wherthyn? … Bone, Boston, Bovey, Bradford, Bradley, Bramhall-Anderson … pùppynag may fowgh, pynag a wrella wharvos, rewgh dhybm an prës cot-ma genowgh … an dewetha prës-ma … ow mebyon …

Ha scon y cùscas Chyps.

Y semlant o mar gosel, ma na vydnens y drobla rag leverel nos dâ; saw ternos, pàn sonas clogh an scol rag hawnsel, Brookfield a’n jeva an nowodhow. “Ny wra Brookfield nefra ankevy y gwalyta a gerensa,” yn medh Cartwright, in areth dhe’n scol. Absùrd o hedna, rag nyns eus pëth na tra na vo ankevys wàr an dyweth. Saw Linford, dhe’n lyha, a vydn remembra ha derivas an whedhel: My a leverys benatuw dhe Chyps nosweyth kyns y vos marow …

GERVA – GLOSSARY

Definitions have generally been confined to those relevant for the story. To keep the glossary to a manageable length the listing excludes the most common words. These are best looked up in Gerlyver Kescows (Ian Jackson).

On-line at https://www.skeulantavas.com/vocabulary/gerlyver-kescows-2nd-edition

If you need grammar, by far the most helpful book is Desky Kernowek (Nicholas Williams, Evertype 2012).

The system of notation in the following list is the same as in Gerlyver Kescows 2nd edition. In particular, the symbol ‖ indicates a word with two stresses of more or less equal force, and an underlining shows a single stress when it does not fall on the penultimate syllable of the word.

a’m parth vy phr as far as I’m concerned, for all I care

abell adv afar

Ablatyf Absolût m Ablative Absolute (a construction of Latin grammar)

ableth m ability

absùrd adj absurd

aflythys adj implacable

aflythyster m toughness

afrêwlys adj irregular

Alman m Almanas German

Almaynek m German (language)

alowadow adj legitimate

ambosys adj engaged (to be married)

amuvyansek adj moving (emotionally)

an Dardanellês The Dardanelles

an êthdegow pl the eighties

an Kersegy The Fens

an Keschaunj Stockys The Stock Exchange

an nawdegow pl the nineties

an Rajel The Screes

an seythdegow pl the seventies

an vregh Alman f German measles

an vregh gogh f [the] measles

an whêdegow pl the sixties

an Wlas Tas The Fatherland

andyblans adj indistinct, vague

anedhy v reside

aneghlecter m eccentricity

ankenedhel m monster

antel f antylly beguilement

anwesy v have a cold

any m complaint

anyêhes m poor health

appêl m appêls appeal

apposya v examine (in a subject)

aqwytya v satisfy

argyans m argument

arlottes m lordship

arnowedhyans m modernization

arvreus f arvreusow assessment

ascorn ha kig phr flesh and blood

ascoryas [gweythva] m ascorysy manufacturer

ascûsya v excuse

assayans m practice, rehearsal

astel arfeth m lock-out

astel omlath m armistice

asthmatek adj asthmatic

aventurus adj adventurous

aviùs adj envious, jealous

awhêrak adj worried, anxious

bacheler m bachelers bachelor

banyshment m banishment

balghter m pride

barbaryan m barbaryans barbarian

barnet m barnettys baronet

barneteth m barnetedhow baronetcy

barthusek adj amazing, sensational

barv scovarn f side-whiskers

battya v bat

baynet m baynettys bayonet

bedha v dare

begh m burden

benatuw interj goodbye

ben’vas f good woman

benyga = benega

bès = mès

Bewdern m Dining Hall

bewgraf ‖ m bewgrafow ‖ biography

blejyowa v blossom

bludhya v soften

bobauns m pomposity

bohek adj chubby-cheeked

bombardya v bomb

bôstus adj boastful

botteler m bottelers butler

brawagh m scare

brenyans m brenyansow instruction

brinder m dry-rot

browsy v crumble

brusy v judge

brygâd m brygâdys [fire] brigade

bryght adj bright, brilliant

Bualgorn ‖ m Call-over (Roll-call)

byhadnyk adj diminutive

càb hansom m cabbys hansom

cabmen ny(ns) phr not … at all

cadet m cadettys cadet

calmynsy m calm

camdybyans m camdybyansow wrong idea

camdybys adj wrong

càn m whitenes

caradôwder m friendliness, kindness

Carasek Caractacus

carten dedhyow sêson f cartednow fixture card

carven jyn f carvenow motor-van

cas f casow fight, battle

caslan ‖ f casladnow ‖ battlefield

caslÿs ‖ f caslÿsyow ‖ military camp

censorya v censor

Cesar Caesar

chansler m chanslers chancellor

chaunsuster m randomness

chorl m chorlys boor

chorlus adj ill-mannered, vulgar

Chy Scol m School House (a house in a boarding school typically sharing the same building as principal classrooms and/or administrative offices)

chy tiak m treven farmhouse

clappyans m chatter

clavel f clavellys mantelpiece

cloppya v hobble

clùbva crycket f clubvaow cricket pavilion

cobba calan Ebrel phr April fool

collva f bereavement

colônyal adj colonial

comen adj common

comen-godhvos ‖ m common knowledge

complans m complansow remark

con f conyow supper

conclûdya v settle definitively (with)

conjùrya v implore

conqwerrya v conquer

contradia v contradict

convyctya v confute

coronal m coronals colonel

costly adj costly

cothwas ‖ m cothwesyon ‖ old fellow

Coverfu m Lights Out

cowal adv completely

cowel yar m cowellow chicken coop

cowethasek adj social

cowethek adj friendly

cowethya v associate

crehylly v rattle

crenus adj quavering

cresedna v centre

Cris Blou phr a Blue (a student selected to represent the University of Oxford or the University of Cambridge at a ‘Varsity’ sporting encounter between the two institutions)

crowdores f crowdoresow female string-player

crowsegy dhe ves phr cross out

crugel f crugellow little pile

cùbert m cùbertys cupboard

cudh m grief

culfordh ‖ f culfordhow ‖ pass

cuna v light (a fire)

cùppa m cùppys teacup

cùsk avarr m beauty sleep

cùssyans m swearing

dalhus adj inclusive

darn rag tredden phr trio (music)

dasclôwes v re-smell

dascùntell v re-assemble

dasformyans m reform

dassenyans m echo, reverberation

dasserhy v come back to life

dassewya v re-follow

dasterevel v rebuild

dasterivas v recount, re-tell

daswerth m retail

degensewa v impend

degoth verb it is proper

degvledhen ‖ f degvledhednow ‖ decade

den lusow m tus dustman

den rescous m tus rescuer

denaha v deny, reject

derayus adj disruptive

descadores pryva f descadoresow governess

destna v destine

deu adj over, finished

devos f devosow custom, habit

devosek adj ritualistic

devosieth f ritual

dhyrag-Gwerryans ‖ adj pre-War

diabetyk adj/m diabetygyon diabetic

diaha adj easy, free of care

diascûs adj wanton

dral m dralyow scrap

dres an myns phr disproportionate

drog-êwnans ‖ m maladjustment

drogstudh ‖ m poor condition

dybrîsya v depreciate

dydhrok adj harmless

dydhrok dydha phr mediocre

dyfendoll ‖ f dyfendollow ‖ tariff

dyffresyas m dyffresysy defender

dygnas adj unnatural

dylowr adj insufficient, inadequate

dylyjens m diligence

dynasty m dynastys dynasty

dysapperyans m disappearance

dyskybleth m discipline

dysplêsya v displease

dysprêsya v despise

dystemprans m annoyance

dystrùcsyon m destruction, annihilation

dywostythter m insubordination

dywros sawder f dywrosow safety bicycle

Edwardyan adj Edwardian

efany v widen

effethuster m effectiveness, efficiency

effethya v have an effect

elow col elowen elms

emôcyonus adj emotional

encôr m encôrs encore

epylog m epylogow epilogue

erberow pl quarters

esedhva f esedhvaow pew

estêmyans m admiration

ewngryjyk ‖ adj orthodox

ewnleveryans ‖ m correct pronunciation

ewnradnans ‖ m rationing

ewnvrusy ‖ v estimate correctly

ewhias m raid

faint adj faint

fakel skevens f pneumonia

fâlslych adv insidiously

fâlsury m cheating

famos adj famous, legendary

fara compressa m bullying

farwèl interj/m farewell

felshyp m staff (working as a team)

ferv adj firm

feythus adj sumptuous

flabma v flame

flehyk m flehygow little child

fog f focus

folneth m foolishness

folwherthyn ‖ v titter

formyans m forming

fortydnys adj fortuitous, lucky

fortyn m luck

Frank m Francas Frenchman

franketh m freedom

frankmasonieth ‖ f freemasonry

froth m fuss

fug-solempna ‖ adj with mock gravity

fÿdh f faith

Gâl Gaul

garnyshya v fit out, adorn

gèm m gemow gem

gerys brâs phr much spoken of

glawek adj rainy

glesyk adj pale green

gnasêr ‖ m gnaseryow ‖ adjective

gobra v employ

golegyth m golegydhyon editor

golghty m golghtiow laundry, linen room

gorlavurya v overwork

gorlywans m exaggeration

gorra in mes phr sack, expel

gorra in rag phr propose

gorthairen adj anti-aircraft

gorthry v substitute

gorweytha v overwork

gouryl adj masculine

gowethes f gowethesow female companion

Gradh Adhevîs phr a First (the highest category of achievement in a university degree)

grauntya v grant

grê m status

Grêca m Greek (language)

grêvons m ailment

grêvya v afflict

gùdhùgen f gùdhùgednow collar

gwagla m gwagleow interval

gwalgh m surfeit

gweder lyw m stained glass

gwevra v thrill, shock

gwevrans m thrill

gweyva v wave

gwians m winding

gwinwedhen ‖ Vyrjynya f Virginia creeper

gwirleverel ‖ v tell the truth

gwredhya v root

gwrety f gwrageth ty wife, missus

gwyras m gwyrosow liquor

gwyscadow adj wearable

gylt m gyltys gilt (UK government bond)

gyny m gynys guinea

ha’m gaja warnodho phr I’ll bet

ha na hens phr at the earliest

hag indelma rag phr and so on

hangya v depend

hanow besyth m henwyn Christian name

hapnyans m hapnyansow incident

harber m harberys haven

havy v take a summer holiday

hebask adj placid

hebaskhe ‖ v comfort

helsys m hospitality

henath m succeeding generation

henavak m henavogyon alderman

hengof m hengovyon tradition

henys m old age

hyg f hygyon trick

holyor m holyoryon successor

honen-warneth ‖ m self-awareness

hôvel m hôvellys slum

huda v charm

hulla m nightmare

hùrâ interj hurrah

i’dar = adar

ilewydhes f ilewydhesow female musician

impryntyans m impryntyansow imprint

in ewl hag yn fen phr greedily

intertainment m intertainmens reception, function

jentylsys m chivalry

Jerond m Gerund (a feature of Latin grammar)

Jerondyf m Gerundive (a feature of Latin grammar)

jyn rolya m jynys steamroller

jyngôystek adj jingoistic

kekefrës = kefrës (emphatic)

kelghwodhyador ‖ m kelghwodhyadoryon ‖ encyclopaedia

kemeres ôstyans phr stay (as a guest)

kemeres sterycks phr become hysterical

kemyk m & f chemistry

kemyna v bequeath

kemyskyans m mix

kenedhel f kenedhlow generation

kentervys adj hectic

keredhadow adj reprehensible

kêr-lînen ‖ f kêr-lînednow ‖ fortified line

kescalarow pl condolences

kescan f kescanow chorus

kescar adj scattered

kescar v part

kescodhaf v commiserate, condole

kescolon adv in sympathy

kescolonecter m sympathy

Kesudnyans an Nacyons The League of Nations

kesyêwans m conjugation

keth-vêstrynjys ‖ m slave-driving

kevarhow fast pl endowment funds

kevarwedhyador m kevarwedhyadoryon directory

kevothak adj rich and powerful

kevrînyas m kevrînysy mystic

know coll col knofen hazelnuts

know Frynk col knofen walnuts

komyk adj comic

kyn tremena phr into the bargain

kynvan m whine

kynyewel v dine

lagas i’n cloudys phr break in the clouds

lathya v fix

Latynyth m Latynydhyon Latinist

ledn dewl f lednow tewl blind

ledry v slant

lêdyores f lêdyoresow woman in charge

lemen prep except

lenter adj shiny

lentry v sparkle

lenus adj legible

les’hanow ‖ m les’henwyn ‖ nickname

lesta v hinder, impede

lobm adj bare

lomen m mess

lorgan m moonlight

lowt m lowtys lout, hooligan

lu m luyow host, multitude

lymder m keenness

Lyvy Livy

mab den m mankind

mainor stockys m mainoryon stockbroker

manereth m maneredhow mannerism

mangows ‖ m small talk

mantel f mentylly mantle

mappya v map, chart

marthusy adj remarkable

maryach m maryajys marriage

maw an nowodhow phr the newsboy

medal m medallys medal

medhek dens m medhygyon dentist

mekanyk m & f mechanics

mellyans m meddling

melody m melodys melody, tune

menedhores f menedhoresow female mountaineer

meppyk m meppygow little lad

mercy m mercy

mîmya v mime, mimic

mir m look, gaze

moren f moronyon girl

mothow cowesow pl (nervous) breakdown

mùff m mùffys muff

mynk f myncow bench

mystycal adj mystical

nedhys adj tangled

nerthek adj energetic

newtral adj neutral

nosweyth f nosweythyow evening

nosweyth ilow f nosweythyow (evening) concert

nôtabyl adj notable

novel helerhy m novellys detective novel

nowedhyans m innovation

nowethsys m newness

offryn m offrydnow sacrifice

offycer m offycers officer

omdednans m retirement

omdhesedha v adjust oneself

omdrailyans m omdrailyansow volte-face

omdrestyans m confidence

omestablyshya v establish oneself

omgellys adj preoccupied

omgùntell v assemble

omjersya v make oneself at home

omrêwl f home rule

omrians m abandonment (to sth)

omvetya v meet

osweyth m osweythyow era, epoch

ownecter m timidity

oylecter m unctuousness

pabek adj pontifical

pajont m pajons pageant

paperieth f stationery

paradox m paradoxys paradox

parcel m & f group

pardonuster m leniency

parfyt adj perfect

parhuster m permanence

parleth m parledhow parlour, sitting-room

partysanieth f partisanship

patrôlya v patrol

patrycyan m patrycyans patrician

pelhe v repel

pellen brewgig ‖ f pelednow rissole

pempow pl fives (game)

pendescador m pendescadoryon headmaster

penty m pentiow cottage

percepcyon m perception

percêvya v perceive

percêvyans m feeling, sensation

performans m performansow performance

perhednes an chy phr the landlady

personegy v personify

plain pedrak m plainys quadrangle

plebs m plebs

plêdya v plead, advocate

posek adj portentious, momentous

Pow Salop Shropshire

poyntya v punctuate

practycya v practise

pray m prey

prevyans m prevyansow testing

problemyk m problemygow little problem

provwary ‖ m provwariow ‖ trial game

Prùssyan m Prùssyans Prussian

pryvylej m pryvylejys privilege

pùb pymthek [nos] phr every fortnight

pùb semblans phr to all appearances

pyt magly m pyttys pitfall

qwiet adj quiet

qwyck adj quick

racka m rackys story, anecdote

ragvleynyth m ragvleynydhyon predecessor

rainya v reign

Randir ‖ an Lydnow The Lake District

rascayl m mob

remembrans m memory, recollection

rest a² phr the rest of

resystya v resist

reverthy m torrent

revronsus adj respectful

rew m row

rêwlyas m rêwlysy ruler

rielder m majesty

rol wortos f rolyow gortos waiting-list

rôp m rôpys rope (of sailing vessel)

rôsyans m strolling

rudhloos ‖ adj russet

Rùssyan m Rùssyans Russian

rûth-wil ‖ v mass-produce

salûn m salûns saloon

sampyl m samplys sample

sansyl adj holy

scav y bedn phr dizzy

scolheygus adj scholarly

scolor kyns m scoloryon old boy

scolorieth f scoloriethow scholarship (bursary)

scons m sconsow rampart

scorn m scorn

scorya v mark (written work)

scovva f scovvaow shelter

scrif assayes m scrîvyow essay

sedhgrowd ‖ m sedhgrowdys ‖ cello

senyans m ring(ing)

serhak adj dependent

serneth m structure

servabyl adj dutiful

sêsnans m seasoning

setha v shoot

sevureth m severity

Shoppa Whegow m Tuck-shop

shrapnel m shrapnel

skethednek adj tattered

skians a gemusur phr sense of proportion

slackya v diminish, dwindle

smat adj/m smattys ruffian

smyllyng m fragrance

snobyn m snobydnow snob

somona v summon

sowena ha gormola phr triumphant success

spectaclys pl spectacles, glasses

spryngya v spring up

sqwier m sqwieryon squire

sqwychus adj jerky

stallya v induct

stewany v thrash

stôpya v stoop

strollek adj muddy (of boots)

stubmans m bending, curving

stywyans m sprinkling

sûba v soak

sùffrajet f sùffrajettys suffragette

syger adj languid, lazy

sygerneth m dilatoriness

syglôwes v listen, pay attention

symbolîsa v symbolize

tanbelednyk ‖ f tanbelenygow ‖ shell (artillery)

tanvaglen ‖ f tanvaglednow ‖ grate

tarya v tarry, linger

tasek adj fatherly

tauntya v rag

tavadow adj tangible

tebel-gryjyk ‖ adj heretical

ter adj pressing

terlentry v twinkle

Termyn m Termynyow Term (division of school year)

ternos adv next day

terryjy pl catastrophe

tervans m confusion, uproar

tervus adj tumultuous

tesyans m warming

tid m tide

tir den vëth phr no-man’s-land

tirwedh ‖ f tirwedhow ‖ landscape

touryk m tourygow turret

trajyk adj tragic

tramor adj overseas

tranjyak m stupor

traweythys adj occasional

trebyl adj treble (high pitched)

trega v dwell

tregas m stay

tresorya v treasure

trespassya v transgress

trettya v tread

treuscorryth m treuscorrydhyon transmitter

tròm adv momentarily

troplus adj disturbing

troyllya v wind (clock)

trygh adj conquering, triumphant

Trypos Tripos (University of Cambridge examinations)

tueth m tuedhow trend

tyckya v tick

tydnhe ‖ v intensify

ugh-hùmbrynkyas ‖ m ugh-hùmbrynkysy ‖ major

Ùleth Ulster

vernys m varnish

vertu m vertus virtue

veryfia v verify

vesyon m vesyons vision

vôtyans m voting

voward m front(line)

Vyrjyl Virgil

vysytyor m vysytyoryon visitor

whedhla v gossip

wheghban m wheghbadnow hexameter

whêldroek ‖ adj revolutionary

whêlva f whêlvaow laboratory

wherêwder m bitterness

wor’tip phr according to type

Xenofôn Xenophon

ÿdhnyk m ydhnygow chick(en)

yêhesva f yêhesvaow sanatorium

yowynkes m youth

yowynksys m youth